از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 7

از میان برداریم!! بر ما واجب است که به مردم نشان دهیم هر چه مطلب صحیح در قرآن است جدید نیست و از جای دیگر گرفته شده است و آنچه در آن جدید است نادر است «1»!! می بینید که دشمنان اسلام از این که قرآن در ذکر معارف عالیه متفرد است چقدر بیمناک و هراسانند. مگر نه این است که «گلادستون» یکی از نخست وزیران سازنده امپراطوری انگلستان، در مجلس عوام گفته بود: «دو مانع دشوار و اساسی که راه تسلط ما را بر مستعمرات اسلامی بسته است و با تمام قوا باید در رفع آنها کوشید، عبارتند از: قرآن و کعبه».

- با فطرت اصیل انسان، هماهنگ و با طبیعت اولیه بشر، منطبق و همگام است و تمام قوانین و مقررات و احکامی که در این کتاب آمده، نشان دهنده این هماهنگی و همگامی با فطرت انسان می باشد و همین عامل است که از این قانون آسمانی، نظامی را به وجود آورده که ناشی از صمیم انسانیت و تأمین کننده تمامی نیازهای بر حق جامعه بشریت در همه شئون می باشد: فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْها لا تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَ لکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لا یَعْلَمُونَ «2».

- و کتابی است که معارف و تعالیم بزرگی به بشریت هدیه کرده است که اگر نبود معارف و تعالیمی که قرآن با بلیغترین و بدیع ترین اسلوب به بشریت عرضه داشته است، بشر هیچ گاه بدانها دست نمی یافت چنان که در آیاتی از قرآن کریم به این جهت اشاره شده است نظیر:

وَ أَنْزَلَ اللَّهُ عَلَیْکَ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ وَ عَلَّمَکَ ما لَمْ

تَکُنْ تَعْلَمُ «3». (1) التبشیر و الاستعمار فی البلاد العربیة: 40.

(2) سوره روم، آیه 30.

(3) سوره نساء، آیه 113.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 9

یعنی: «و کتاب و حکمت را بر تو نازل کرد و آنچه را که نمی دانستی به تو آموخت».

و: عَلَّمَ الْإِنْسانَ ما لَمْ یَعْلَمْ «1». یعنی: «آنچه را که انسان نمی دانست به وی آموخت».

و: ما کُنْتَ تَعْلَمُها أَنْتَ وَ لا قَوْمُکَ مِنْ قَبْلِ «2».

یعنی: «این معارف را تو و قوم تو پیشتر از این نمی دانستید.

- و کتابی است که در خانه هر مسلمان جا دارد و به آن پناه می برند و از آن تبرک می جویند، بیسوادان به نقش کلماتش نظر می کنند، و با سوادان آن را می خوانند، قاریان، با نوای دلنواز، آن را قرائت می کنند، روح شنوندگانش از این جهان خاکی بریده و در فضایی مجرد از قیود جسمانی پرواز می کند، مردان خدا در دل شب در آن تدبر می کنند، و از تأمل در آیاتش با آیات آفاقی و انفسی آشنا می شوند.

- و از امانتی سخن می گوید که آسمانها و زمین و کوهها از گرفتن آن عاجز شدند و سرباز زدند اما بشر مشتقانه آن را پذیرفت، آیا آن امانت جز سرّ الاسرار و راز رازها چه تواند بود؟

- و به ما می فهماند که وجد و جذبه تأمل، روزی جاودانه و ابدی انسان است، اما مستی می و مل، حرام و ابتر است، آنانی به مردار این جهان چسبیده اند که مهرویان بستان خدا را ندیده اند، مردان خدا از دیدار مهرویان آن جهان نعره: یا لَیْتَ قَوْمِی یَعْلَمُونَ بِما غَفَرَ لِی رَبِّی وَ جَعَلَنِی مِنَ الْمُکْرَمِینَ «3» می زنند، و

از چنگال و دندان لاشخورهای این جهان فریاد: لا ضَیْرَ إِنَّا إِلی رَبِّنا مُنْقَلِبُونَ «4» سر می دهند. آری، مرده پرستان از بی کسی، به شمارش مردگان خود می پردازند: (1) سوره علق، آیه 5.

(2) سوره هود، آیه 49.

(3) سوره یس، آیه 26.

(4) سوره شعراء، آیه 50.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 10

أَلْهاکُمُ التَّکاثُرُ حَتَّی زُرْتُمُ الْمَقابِرَ «1» تا شاید بدین وسیله جای خالی قلب خود را پر کنند، اما هرگز! و عدّه ای گور یکدیگر را با زر و زیور می پوشانند تا پایان پلید خود را نادیده گیرند، دریغا! نمی دانند که زندگی سراسر سعادت و جاودانه از آن اهل قرآن است، چنانکه رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله سلّم فرمود: «أشرف أمّتی حملة القرآن و أصحاب اللّیل» «2».

- و بالأخره این قرآن است که با صدای رسا همه جهانیان را به مبارزه می طلبد و می گوید: إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ «3» و احدی را یارای مبارزه با آن نیست آنانکه از صدر اسلام تا کنون به مبارزه علیه قرآن برخاستند جز آنکه آبروی خود بردند و زحمت ما روا داشتند چیز دیگری نبود؛ زیرا خود قرآن توان مبارزه و آوردن مثل آن را از جن و انس میسر ندانسته است: قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً «4».

این است خصایص و ممیزات این کتاب الهی که هنوز بیش از نیم قرن، از پیدایش آن نگذشته بود که ملتهای بزرگی را تحت نفوذ

خود در آورده و سیطره خود را بر قسمت گسترده ای از زمین که از دیر باز مهد تمدن بشریت بود، گسترد و آوازه آن در جهان پیچید و ابهّت و عظمت آن سراسر دنیای آباد را به لرزه در آورد و همین پدیده بود که قرآن را مورد توجه دانشمندان و بررسی کنندگان، در تمام ادوار تاریخ قرار داد.

حرارت، معنا و حرمت و روح می دهد، «قرآن» است.

«قرآن» مثل بعضی از کتابهای مذهبی نیست که یک سلسله مسائل رمز آسا در مورد خدا و خلقت و تکوین مطرح کرده باشد و حدّ اکثر یک سلسله اندرزهای ساده اخلاقی هم به آن ضمیمه کرده باشد و بس، به طوری که مؤمنین ناچار باشند دستورها و اندیشه ها را از منابع دیگر اخذ کنند، بلکه قرآن تمامی اصول معتقدات و افکار و اندیشه هایی را که برای یک انسان به عنوان یک موجود با ایمان و صاحب عقیده لازم و ضروری است و همچنین اصول تربیت، اخلاق و نظامات اجتماعی و خانوادگی را بیان کرده و تنها توضیح و تفسیر و تشریح و احیانا اجتهاد و تطبیق اصول بر فروع را بر عهده سنّت و یا اجتهاد گذاشته است. این است که استفاده از هر منبع دیگر موقوف به شناخت قبلی قرآن است؛ زیرا قرآن مقیاس و معیار همه منابع دیگر است. ما حدیث و سنّت را باید با معیار قرآن بسنجیم تا اگر با قرآن مطابق بود بپذیریم و گر نه رد کنیم.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 12

معتبر ترین و مقدس ترین منابع ما بعد از قرآن، در حدیث، «کتب اربعه» «1» و در خطب، «نهج البلاغه» و در ادعیه، «صحیفه سجادیه» است، اما همه اینها فرع بر قرآن می باشند و به اندازه قرآن قطعیت صدور ندارند، یعنی حدیث کافی، آنقدر می تواند معتبر باشد که با قرآن منطبق باشد و با تعلیمات آن جور درآید و اختلاف نداشته باشد. رسول خدا و ائمه اطهار علیهم السّلام می فرمودند: احادیث ما را بر قرآن عرضه

کنید، اگر بر قرآن منطبق نبود بدانید که ساختگی و جعلی است و آن را بر ما بسته اند؛ زیرا ما چیزی برخلاف قرآن نمی گوییم «2».

بحث شناخت قرآن و امکان، و اقسام آن و مطالب متفرع بر آن بسیار است که ان شاء اللّه در درس چهارم کتاب به طور تفصیلی مورد بحث و بررسی قرار خواهیم داد.

در مقدمه «منهج الصادقین» و آیت اللّه خوئی در «البیان» و علامه طباطبائی در کتاب «قرآن در اسلام» و محمد هادی معرفت در «التمهید»، مسائل عمده علوم قرآنی را یاد کرده اند، همچنانکه مسائلی مانند ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه را هم جداگانه ذیل تفسیر آیات مناسب مورد، به تفصیل مورد بحث و تحقیق قرار داده اند.

شاید قدیمیترین صورت تدوین یک علم مستقل از علوم قرآنی، «علم الرسم العثمانی» باشد که همزمان با تدوین قرآن امام (تدوین شده در زمان عثمان) پدید آمده است. پس از آن، علم اعراب القرآن می باشد که واضع آن «ابو الاسود دئلی» به راهنمایی امیر المؤمنین علی علیه السّلام بوده است. و همچنین تفسیر منسوب به «نعمانی» که مأثور از امیر المؤمنین علیه السّلام است و شامل غالب مسائل علوم قرآنی است «1».

و در قرن هشتم و نهم هجری سه کتاب جامع در علوم قرآنی نگاشته شد که عبارتند از:

1- «البرهان فی علوم القرآن»، تألیف امام بدر الدین محمد بن عبد اللّه زرکشی، متوفای 794 هجری قمری است.

2- «مواقع العلوم من مواقع النجوم»، تألیف جلال الدین بلقینی، متوفای 824 هجری قمری است.

3- «الاتقان فی علوم القرآن»، تألیف جلال الدین سیوطی، متوفای 911 هجری قمری است. این کتاب به عنوان جامعترین کتب علوم قرآنی شهرت یافته است و در حقیقت تلفیقی است از دو کتاب مذکور. (1) تفسیر منسوب به نعمانی، به تفصیل در جلد 93 بحار از صفحه 1 تا 97 آمده است.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 14

به هر حال در رابطه با علوم قرآن از صدر اسلام تا کنون کتابهای بسیاری نوشته شده است که ان

شاء اللّه تعالی در این کتاب در ضمن یک درس (درس اول) به تفصیل آنها را با ذکر نام مؤلف و سال تألیف، معرفی خواهیم کرد.

قم مقدسه اقل عباد: حبیب اللّه طاهری 3/ 10/ 1373 برابر با بیستم رجب 1415

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 15

علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 16

و قرائتهای صحابه و شواذّ قرائتها می پردازد.

و فنی هم عدد سور و آیات و کلمات و حروف آنها و آیات و کلمات و حروف همه قرآن را احصاء می کند.

و فنی هم در خصوص رسم الخط خاص قرآن مجید و اختلافاتی که با رسم الخط عربی معمول دارد سخن می گوید.

و اما علومی که در معانی قرآن مجید بحث می کند آن نیز به شعبی قابل تقسیم است:

فنی است که از کلیات معانی آیات مانند تنزیل، تأویل، ظاهر، باطن، محکم، متشابه، ناسخ و منسوخ قرآن کنجکاوی و بحث می کند.

و فنی است که در آیات احکام بحث می نماید و در حقیقت شعبه ای از فقه اسلامی است.

و فنی است که از معانی خصوص آیات قرآنی سخن می گوید و به نام «تفسیر قرآن» نامیده می شود «1» که در آینده ما در رابطه با تفسیر و طبقات مفسرین بررسی خواهیم داشت. دانشمندان اسلامی در هر یک از علوم خاصه به قرآن مجید تألیفات و تصانیف بیشماری داشته اند که ما در اینجا به اهم آنها با ذکر نام و نام مؤلف و قرن تألیف، اشاره می کنیم:

تألیف یحیی بن زیاد الفرّاء، متوفای 207 هجری.

10- کتاب «الرغیب»، در علوم قرآن و غلط رجال، تألیف محمد بن عمر واقدی، علامه و نویسنده و مورخ معروف، متوفای 207 هجری.

11- «اعجاز القرآن»، در دو جلد و «معانی القرآن»، تألیف ابو عبیده معمر بن

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 18

المثنی، متوفای 209 هجری.

27 جزء، از محمد بن خلف مرزبان، متوفای 309 هجری.

11- «التنزیه و ذکر متشابه القرآن»، از ابو محمد حسن بن موسی نوبختی، متوفای

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 19

حدود 310 هجری.

12- کتاب «المصاحف» و: «الناسخ و المنسوخ» و رساله ای در قرائتها، از ابو بکر بن ابی داود عبد اللّه بن سلیمان سجستانی، متوفای 316 هجری.

13- «احکام القرآن»، از امام شافعی ابی عبد اللّه محمد بن ادریس، متوفای 304 هجری.

و التحریف» از ابو عبد اللّه احمد بن محمد بن سیار، متوفای 368 از صحابه امام هادی و امام عسکری علیهما السّلام.

9- کتابی در احکام قرآن که کتابی است بزرگ در سه مجلد از ابو بکر احمد بن علی رازی جصّاص، متوفای 370.

10- کتابی در احکام قرآن، از ابو الحسن عباد بن عباس طالقانی، متوفای 385 هجری.

11- «الاستغناء» در علوم قرآنی، در یکصد جزء، از محمد بن علی الادفوی، متوفای 388 است، صاحب «الطالع السعید» بیست جلد از این کتاب را دیده است.

12- «اعجاز القرآن»، از قاضی ابو بکر محمد بن الطیب الباقلانی، متوفای 403 هجری.

13- «بیان اعجاز القرآن»، از ابی سلیمان حمد بن محمد بن ابراهیم خطابی بستی، متوفای 388. و کتابهای بسیار دیگر که ما را مجال ذکر همه آنها نیست.

طالب است که به سال 437 در گذشته است.

6- «التّیسیر»، درباره قرائتهای هفتگانه و «المحکم» در نقط و «المقنع» درباره رسم الخط مصحفهای مراکز مختلف، از ابو عمرو الدانی، متوفای 444.

7- «الناسخ و المنسوخ»، از ابو محمد علی بن احمد بن سعید بن حزم ظاهری، متوفای 456.

8- مقدمه تفسیر «التبیان»، از شیخ الطائفه ابو جعفر محمد بن الحسن الطوسی، متوفای 460 که مشتمل بر نفی تحریف قرآن، نهی از تفسیر به رأی، حجّیت ظواهر قرآن، اقسام معانی قرآن، ظهر و بطن قرآن، محکم و متشابه در قرآن، انواع نسخ، اسامی قرآن و سوره ها و آیات آن و دیگر مباحث مربوط به قرآن است.

9- «اسباب النزول» و: «فضائل القرآن»، از ابو الحسن علی بن احمد واحدی، متوفای 468.

10- «المفردات فی غریب القرآن» که اثر بسیار نفیس و با ارزشی است و برخی از اساتید فن از آن به معجزه ای از معجزات فن قرآنی تعبیر کرده اند، مؤلف آن ابو القاسم حسین بن محمد الراغب الاصفهانی است که در سال 502 در گذشته است.

11- «الرسالة الشافیه»، از ابی بکر عبد القاهر جرجانی، متوفای 471.

12- «حجة القراءات»، از قاضی ابو زرعه عبد الرحمن بن محمد، متوفای 410.

13- «متشابه القرآن» و: «تنزیه القرآن عن المطاعن»، از ابی الحسن عماد الدین قاضی عبد الجبار، متوفای 415.

مسائل مورد بحث مفصل تر و منقح تر از مقدمه التبیان است.

2- «وجوه القرآن» به فارسی، از ابو الفضل جیش بن ابراهیم بن محمد التفلیسی، متوفای 558.

3- «فقه القرآن»، از قطب الدین ابو الحسن سعید بن هبة اللّه الراوندی، متوفای 573 است، گفته شده که وی از علمای شیعه اولین کسی است که در تفسیر آیات حقوقی و احکام قرآن، تألیف کرده است ولی همانطور که گفته شد محمد بن سائب کلبی و عباد بن عباس طالقانی در این مورد بر وی پیشی گرفته اند.

4- «متشابهات القرآن و مختلفه» در دو جزء از رشید الدین ابو جعفر محمد بن علی بن شهر آشوب سروی، متوفای 588 است، وی شاگرد قطب راوندی می باشد.

5- «حرز الأمانی و وجه التهانی»، قصیده ای درباره قرائتها، معروف به «شاطبیه»، از ابو محمد القاسم بن فیره الشاطبی امام القرّاء، متوفای 597.

6- «فنون الأفنان فی عجائب علوم القرآن» و: «المجتبی فی علوم تتعلق بالقرآن»، از ابو الفرج عبد الرحمن بن علی، معروف به ابن جوزی، متوفای 597.

7- «البیان فی غریب اعراب القرآن»، تألیف ابی البرکات ابن انباری، متوفای 577.

8- «الاحکام القرآن»، از ابی بکر محمد بن عبد اللّه معروف به ابن عربی، متوفای 453 که در چهار جلد چاپ شده است.

شمار می آید.

این تحقیق در حاشیه تفسیر جلالین به چاپ رسیده و جلال الدین سیوطی خلاصه آن را در نوع هفتم و سی ام کتاب «الاتقان فی علوم القرآن» آورده است. مؤلف آن ابو القاسم، شاگرد شرف الدین ابو الحسن علی بن المفضل المقدسی، متوفای حدود 650 می باشد.

4- «بدیع القرآن»، از ابن ابی الأصبع، عبد العظیم بن عبد الواحد متوفای 654 هجری، این تحقیق، اثر زیبایی به شمار می آید و در آن انواع بدایعی که در آیات قرآن به کار رفته تشریح شده است.

5- کتابی در «مجاز قرآن»، از ابو محمد عبد العزیز بن عبد السلام، معروف به «العزّ»، متوفای 660.

6- «سعد السعود فی مختلف شئون القرآن و تاریخه و تفسیر مشکله»، از قدوة العارفین رضی الدین ابو القاسم علی بن موسی بن جعفر بن طاووس، متوفای 664.

7- «المرشد الوجیز فیما یتعلق بالقرآن العزیز»، از ابو شامه شمس الدین عبد الرحمن بن اسماعیل، متوفای 665.

8- «اسئلة القرآن المجید و أجوبتها»، از محمد بن ابو بکر رازی، متوفای 666 است، این کتاب حاوی 1200 سؤال و جواب درباره غرائب آیات قرآن است.

عمر، معروف به ابن کثیر، متوفای 744.

عسقلانی، متوفای 852.

7- «الناسخ و المنسوخ»، از شهاب الدین احمد بن عبد اللّه بن سعید بحرانی معروف به «ابن متوج»، متوفای 836 که از شخصیتهای امامیه است و معاصر شهید اول و از شاگردان وی بوده است و قاری عبد الجلیل حسینی، متوفای 976، آن را شرح کرده و به امیر احمد، حاکم جیلان تقدیم کرده است و توسط دکتر محمد جعفر اسلامی که معاصر ماست، به فارسی ترجمه شده است.

دارد، نقد و بررسی کرده و به بحث امام امیر المؤمنین علیه السّلام با برخی از زنادقه در این باره اشاره کرده و در هر مورد، پاسخ کافی داده که اطلاع از آنان ضروری به نظر می رسد.

4- مقدمه ای در آغاز تفسیر «البرهان» پیرامون علوم قرآنی، از سید هاشم بن سلیمان الحسینی البحرانی، متوفای 1109 می باشد.

5- «احکام القرآن» که مسالک الأفهام هم نامیده شده، از فاضل کاظمی، از شخصیتهای قرن یازدهم است.

محمد باقر ابن محمد اکمل، معروف به استاد اکبر، متوفای 1206.

قطب.

13- «مقدمه تفسیر آلاء الرحمن»، از امام و علامه مجاهد شیخ محمد جواد بلاغی، این مقدمه نفیس، شامل مهمترین مسائل و مباحث مربوط به قرآن است و نظریاتی در آن یافت می شود که اطلاع از آنها ضروری است، این مقدمه به ضمیمه تفسیر سید عبد اللّه شبر که اخیرا در مصر به چاپ رسیده نیز، منتشر شده است.

14- «مقدمه تفسیر البیان»، از مرجع بزرگ، حضرت آیت اللّه العظمی خوئی (ره) در این مقدمه مسائل مهم مربوط به قرآن مورد بحث و بررسی قرار گرفته که بسیار با ارزش و در محافل علمی مورد توجه و عنایت است به طوری که هیچ محققی از مراجعه به آن بی نیاز نیست.

15- «قرآن در اسلام»، از علامه بزرگ سید محمد حسین طباطبائی که شامل بحثهای جامعی پیرامون مسائل قرآن است، علاوه بر مباحثی که مؤلف محترم در تفسیر با ارزش خود به نام «المیزان» آورده است.

16- «التمهید فی علوم القرآن»، در شش جلد از فاضل فرزانه، آقای محمد هادی معرفت.

لازم به یاد آوری است که ما درصدد نقل کامل کتب مربوطه در هر قرنی نبودیم بلکه غرض نقل اهم آنها بوده است، لذا کتابهای بسیار دیگری نیز در این زمینه هست که ما در اینجا متذکر آنها نشدیم.

و تاکنون نیز این تحقیقات در گوشه و کنار ادامه دارد.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 30

عنایت خاورشناسان به علوم قرآن در قرن معاصر به مراحلی رسید که برای هر محقق اسلامی، سخت شگفت انگیز و بهت آور است، به عنوان نمونه یادآور می شویم که در اوایل قرن بیستم میلادی، انجمن علمی مونیخ کشور آلمان، تصمیم گرفت تا آنجا که توانایی دارد منابع ویژه قرآن و علوم قرآنی اعم از تفسیر و جز آن را فراهم آورد و چون این انجمن، خاورشناس معروف «برگشتراسد» آلمانی را برای این کار شایسته دید، او را برای اقدام به این امر مهم، انتخاب کرد و او در طول دوره حیات علمی خویش به تحقیقات و تتبعات خود ادامه داد تا آنکه سرانجام در سال 1352 هجری، مطابق با 1933 میلادی از دنیا رفت. انجمن یاد شده تعقیب و تکمیل این کار را به عهده شخصی به نام «اتوپرتیزل» استاد زبان عربی در مونیخ واگذار کرد و این استاد به «مجمع علمی عربی دمشق» نامه ای بدین مضمون نوشت:

«ما در نظر داریم به منظور تسهیل آگاهی علاقه مندان به قرآن و علوم قرآنی، هر آیه ای از قرآن را در صفحه ای مخصوص (که حاوی رسم الخطهای متنوعی است و در مصاحف مختلف دیده می شود) بنویسیم، این نوشته قرائات مختلف و متنوعی که از متون گوناگون استفاده می شود را نشان می دهد، ضمن آنکه می خواهیم تفسیرهای عدیده ای را که در طول قرنها پدید آمده است در ذیل آن بنگاریم».

این انجمن با نشر اهم کتب علوم قرآنی، کار خود را آغاز کرد مانند کتاب «التیسیر فی القرائات السبع»، نوشته ابو عمرو

عثمان بن سعید دانی «1»، متوفای 444 که از معتبرترین و مهمترین کتاب در علم قرائات می باشد. و کتاب «المقنع فی رسم مصاحف الأمصار»، در شیوه نگارش قرآن در مراکز مختلف اسلامی. و کتاب «النّقط» این دو کتاب نیز از ابو عمرو دانی است. و کتاب «مختصر الشواذ» از (1) وی از استادان بزرگ علم قرائت می باشد که معروفترین کتب او «التیسیر فی القرائات السبع» و «المقنع فی رسم مصاحف الأمصار» و «المحکم فی نقط المصاحف» می باشد، این دانشمند بزرگ در سال 444 از دنیا رفت (ر. ک: إنباه الرّواة، ج 2، ص 341 و 342).

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 31

ابن خالویه «1»، متوفای 370 در حلب. و کتاب «المحتسب ابن جنی «2»»، متوفای 393 که متن آن با حروف لاتین میان نشریات انجمن علمی مونیخ به طبع رسیده است.

و کتاب «غایة النهایة» در طبقات قرّاء، از شمس الدین محمد جزری «3»، متوفای 833 هجری قمری و کتاب «معانی القرآن» فرّاء (متوفای 207) و رساله ای در تاریخ علم قرآن که به زبان آلمانی نوشته شده و شامل نام تمامی کتبی است که در علوم قرآن در سراسر دنیا تألیف شده است «4». (1) ابن خالویه همدانی: ابو عبد اللّه حسین بن احمد بن خالویه، نویسنده کتاب «الاشتقاق» و «الجمل» و «القرائات» و «الأعراب» و «لیس» می باشد. (ر. ک: تاریخ قرآن، ص 3 و بغیة الوعاة، ص 232).

(2) ابو الفتح عثمان بن جنی از استادان لغت و نحو بوده و معروفترین کتابهای او عبارتند از:

«الخصائص» و: «سرّ الصّناعة» و: «التّصریف» و: «اسرار البلاغة». (ر. ک: نزهة الألباء، ص 406).

(3) ابو

الخیر شمس الدین محمد بن محمد معروف به «ابن الجزری» که از استادان بزرگ قرائت در زمان خود بوده است و معروفترین کتاب او «النشر فی القرائات العشر» می باشد. (ر. ک:

الاعلام، ج 3، ص 978).

(4) تاریخ قرآن کریم، سید محمد باقر حجتی، ص 15 تا 17، و التمهید، ج 1، ص 19، محمد هادی معرفت، هر دو به نقل از تاریخ القرآن ابو عبد اللّه زنجانی که عضو مجمع علمی عرب در دمشق بود.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 33

ببرد، مگر کسانی که خدای بزرگ آنان را مورد عنایت خویش قرار داده باشد و آنان را مبین و مفسر کلام خویش ساخته باشد همانند حضرت محمد و اهل بیت اطهارش علیهم السّلام زیرا به فرموده رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: «فضل القرآن علی سایر الکلام

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 34

کفضل اللّه علی خلقه» «1»، یعنی: «برتری قرآن بر سایر کلمات، همانند برتری خداوند بر مخلوق اوست».

بنابراین، برای فهم و درک عظمت و مجد قرآن کریم باید به نظراء قرآن یعنی به قرآنهای ناطق که پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در حدیث ثقلین آنها را قرین هم قرار داده و عدم امکان جدائی آنان را تا قیام قیامت اعلام فرموده است مراجعه کرد:

«إنی تارک فیکم الثّقلین کتاب اللّه و عترتی و إنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض» «2»، این عترتند که می توانند قرآن را آنگونه که هست برای مردم بازگو کنند و گرنه عقل و فهم قاصر بشر عادی کجا و درک عظمت کلام خالق کجا؟

وقتی انسان به کلمات معصومین علیهم السّلام در رابطه با قرآن مراجعه می کند می بیند آن کلمات نیز دریایی است بی پایان و رسیدن به عمق و قعر کلماتشان، خود سالها درس و زانو زدن در مکتب اساتید کار کشته را لازم دارد. به هر حال با استمداد از الطاف الهی و عنایت محمد و آلش علیهم السّلام وارد این بحث شده و چند فراز از کلمات اولیای دین و عدیل قرآن را در رابطه با عظمت و قدر و جلال قرآن و دستور به تمسک و عمل

به قرآن را در اینجا می آوریم. هر چند می دانیم که قطره ای را از دریا برداشته ایم ولی چکنیم به قول معروف: «آب دریا را اگر نتوان کشید، هم به قدر تشنگی باید چشید»:

1- علی علیه السّلام در رابطه با قرآن در ضمن خطبه ای چنین فرمود:

«و اعلموا أنّ هذا القرآن هو النّاصح الّذی لا یغشّ و الهادی الّذی لا یضلّ و المحدّث الّذی لا یکذب و ما جالس هذا القرآن أحد إلّا قام عنه بزیادة أو نقصان: زیادة فی هدی أو نقصان من عمی.

و اعلموا أنّه لیس علی أحد بعد القرآن من فاقة و لا لأحد قبل القرآن من غنی (1) بحار، ج 92، ص 19.

(2) البیان، ص 18.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 35

فاستشفوه من أدوائکم و استعینوا به علی لأوائکم فإنّ فیه شفاء من أکبر الدّاء: و هو الکفر و النّفاق و الغیّ و الضّلال فاسألوا اللّه به و توجّهوا إلیه بحبّه و لا تسئلوا به خلقه إنّه ما توجّه العباد إلی اللّه تعالی بمثله.

و اعلموا أنّه شافع مشفّع و قائل مصدّق و أنّه من شفع له القرآن یوم القیامة شفّع فیه و من محل به القرآن یوم القیامة صدّق علیه فإنّه ینادی مناد یوم القیامة: «ألا إنّ کلّ حارث مبتلی فی حرثه و عاقبة عمله غیر حرثة القرآن» فکونوا من حرثته و أتباعه و استدلّوه علی ربّکم و استنصحوه علی أنفسکم و اتّهموا علیه آرائکم و استغشّوا فیه أهوائکم ...» «1».

یعنی: «آگاه باشید! این قرآن پند دهنده ای است که انسان را نمی فریبد، هدایت کننده ای است که گمراه نمی سازد و سخنگویی است که هرگز دروغ نمی گوید؛ هر کس با قرآن مجالست

کند، از کنار آن با زیادی یا نقصانی برمی خیزد: زیادی در هدایت و یا نقصان از کور دلی و جهل.

آگاه باشید! هیچکس پس از داشتن قرآن، فقر و بیچارگی ندارد و هیچکس پیش از آن غنا و بی نیازی نخواهد داشت بنابراین، از قرآن برای بیماریهای خود شفا و بهبودی بطلبید و برای پیروزی بر شداید و مشکلات از آن استعانت جویید، زیرا در قرآن شفای بزرگترین بیماریها یعنی کفر و نفاق و گمراهی و ضلالت است، پس آنچه می خواهید به وسیله قرآن از خدا بخواهید و با دوستی قرآن به سوی خداوند توجه کنید. هرگز به وسیله کتاب خدا از مخلوق چیزی درخواست نکنید، و آن را وسیله رسیدن به آرزوهای مادی خود قرار مدهید؛ زیرا چیزی که بندگان به وسیله آن به خدا تقرب جویند محترمتر از قرآن نیست.

آگاه باشید! قرآن شفاعت کننده ای است که شفاعتش پذیرفته و گوینده ای است که سخنش تصدیق می گردد. آن کس که قرآن در قیامت شفاعتش کند، مورد شفاعت قرار می گیرد و هر کس که قرآن از او شکایت کند گواهیش بر ضدّ او پذیرفته می شود (1) نهج البلاغه صبحی صالح، خطبه 176.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 36

و در روز قیامت گوینده ای صدا می زند: «آگاه باشید امروز هر کس گرفتار بذری است که افشانده و گرفتار عاقبت کاری است که انجام داده جز آنان که بذر قرآن افشانده اند»، پس شما از بذر افشانان قرآن و پیروان آن باشید، با قرآن، خدا را بشناسید و خویشتن را با آن اندرز دهید و هرگاه (نظر شما بر خلاف قرآن بود) خود را متهم کنید و خواسته های خویشتن را

در برابر قرآن نادرست بشمارید».

2- حضرت علی علیه السّلام در کلام دیگرش در رابطه با قرآن چنین می گوید:

«... ذلک القرآن فاستنطقوه و لن ینطق و لکن أخبرکم عنه: ألا إنّ فیه علم ما یأتی و الحدیث عن الماضی و دواء دائکم و نظم ما بینکم» «1».

یعنی: «این نور همان قرآن است آن را به سخن آرید اگر چه هرگز (با زبان عادی) سخن نمی گوید اما من از ناحیه او شما را آگاهی می دهم: بدانید در قرآن علوم آینده و اخبار گذشته، داروی بیماریها و نظم حیات اجتماعی شماست.

3- علی علیه السّلام در کلام دیگرش چنین فرمود:

«إنّ اللّه سبحانه لم یعظ أحدا بمثل هذا القرآن فإنّه حبل اللّه المتین و سببه الأمین و فیه ربیع القلب و ینابیع العلم و ما للقلب جلاء غیره مع أنّه قد ذهب المتذکّرون و بقی النّاسون أو المتناسون ...» «2» یعنی: «خداوند سبحان احدی را به مطالبی مانند آنچه که در قرآن آمده موعظه نفرموده است؛ زیرا قرآن رشته محکم خدا و وسیله امین اوست و بهار دلها و چشمه های دانش در قرآن است و برای قلب جلایی جز قرآن نمی توان یافت خصوصا در محیطی که بیدار دلان از میان رفته و غافلان یا تغافل کنندگان باقی مانده اند».

4- امیر المؤمنین علیه السّلام در ذیل یکی از خطبه های غرّایش درباره قرآن چنین می گوید: (1) نهج البلاغه صبحی صالح، خطبه 158.

(2) همان مدرک، خطبه 176.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 37

«... ثمّ أنزل علیه الکتاب نورا لا تطفأ مصابیحه و سراجا لا یخبو توقّده و بحرا لا یدرک قعره و منهاجا لا یضلّ نهجه و شعاعا

لا یظلم ضوؤه و فرقانا لا یخمد برهانه و تبیانا لا تهدم أرکانه و شفاء لا تخشی أسقامه و عزّا لا تهزم أنصاره و حقّا لا تخذل أعوانه فهو معدن الإیمان و بحبوحته و ینابیع العلم و بحوره و ریاض العدل و غدرانه و أثافیّ الإسلام و بنیانه و أودیة الحقّ و غیطانه و بحر لا ینزفه المستنزفون و عیون لا ینضبها الماتحون و مناهل لا یغیضها الواردون و منازل لا یضلّ نهجها المسافرون و أعلام لا یعمی عنها السّائرون و آکام لا یجوز عنها القاصدون جعله اللّه ریّا لعطش العلماء و ربیعا لقلوب الفقهاء و محاجّ لطرق الصّلحاء و دواء لیس بعده داء و نورا لیس معه ظلمة و حبلا وثیقا عروته و معقلا منیعا ذروته و عزّا لمن تولّاه و سلما لمن دخله و هدی لمن ائتمّ به و عذرا لمن انتحله و برهانا لمن تکلّم به و شاهدا لمن خاصم به و فلجا لمن حاجّ به و حاملا لمن حمله و مطیّة لمن أعمله و آیة لمن توسّم و جنّة لمن استلأم و علما لمن وعی و حدیثا لمن روی و حکما لمن قضی» «1».

یعنی: «سپس کتاب آسمانی یعنی قرآن را بر او نازل فرمود: نوری که خاموشی ندارد، چراغی که افروختگی آن زوال نپذیرد، دریایی که اعماقش را درک نتوان نمود، راهی که گمراهی در آن وجود ندارد، شعاعی که روشنی آن تیرگی نگیرد، فرقان و جدا کننده حق از باطلی که درخشش دلیلش، به خاموشی نگراید، بنیانی که ارکان آن منهدم نگردد، بهبودی بخشی که با وجود آن، بیماریها وحشت نیاورد، قدرتی که یاورانش شکست ندارند و حقی که مددکارانش

خذلان نبینند.

قرآن معدن ایمان و مرکز آن است، چشمه های دانش و دریاهای آن است، منابع عدالت است و غدیرهای آن، پایه های اسلام است و بنیان آن، نهرهای زلال حق است و سرزمینهای مطمئن آن، دریایی است که بهره گیران تشنه کام، آبش را تمام نتوان کشید و چشمه هایی است که از آن کم نتوانند کرد، محل برداشت آبی است که هر چه (1) نهج البلاغه صبحی صالح، خطبه 198.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 38

از آن برگیرند کم نمی شود، منازلی است که مسافران، راه آن را گم نمی کنند، نشانه هایی است که از چشم سیر کنندگان پنهان نمی ماند و کوهساری است که (دیده رهگذران را به خود متوجه ساخته) از آن نمی گذرند.

خداوند این قرآن را فرو نشاننده عطش دانشمندان، باران بهاری برای قلب درک کنندگان و جاده وسیع برای صالحان قرار داده است، قرآن دارویی است که پس از آن بیماری باقی نمی ماند، نوری است که بعد از آن ظلمتی یافت نمی شود، ریسمانی است که دستگیره آن مطمئن، پناهگاهی است که قله بلند آن مانع دشمنان، نیرو و قدرتی است برای کسی که به آن چنگ زند، محل امنی است برای هر کس که به آن وارد شود، راهنمایی است برای کسی که به آن اقتدا کند، انجام وظیفه ای است برای آن کس که مذهب خویش گرداند، برهانی است برای کسی که به گفته هایش استدلال کند، شاهد و گواهی است برای آنکه از آن سخن بگوید، پیروزی و غلبه است برای افرادی که با آن استدلال نمایند، نجات دهنده ای است برای کسی که حامل آن باشد و به آن عمل کند، مرکب راهواری است

برای کسی که آن را به کار گیرد، نشانه ای است برای کسی که با آن علامتگذاری کند، سپری است برای آنکه لباس رزم بپوشد، دانشی است برای کسی که حفظ کند، گفتار پر ارزشی است برای آن که روایت کند و حکم و فرمانی است برای کسی که قضاوت به عهده گیرد.

در نهج البلاغه کلمات بسیاری از این قبیل درباره عظمت و اهمیت و ارزش قرآن گفته شده ولی ما به همین چند فراز اکتفا می کنیم و اهل تحقیق برای آگاهی بیشتر به نهج البلاغه مراجعه نمایند.

5- رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نیز درباره عظمت قرآن و لزوم تمسک به آن برای نجات از هلاکت، سخنی رسا دارد که مرحوم کلینی آن را در کافی آورده است و آن این است:

«أیّها النّاس إنّکم فی دار هدنة و أنتم علی ظهر سفر و السّیر بکم سریع و قد رأیتم اللّیل و النّهار و الشّمس و القمر یبلیان کلّ جدید و یقرّبان کلّ بعید و یأتیان کلّ موعود فأعدّوا الجهاز لبعد المجاز فقام المقداد بن الأسود فقال: یا رسول اللّه و ما دار الهدنة؟ قال: دار

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 39

بلاغ و انقطاع فإذا التبست علیکم الفتن کقطع اللّیل المظلم فعلیکم بالقرآن فإنّه شافع مشفّع و ماحل مصدّق و من جعله امامه قاده إلی الجنّة و من جعله خلفه ساقه إلی النّار و هو الدّلیل یدلّ علی خیر سبیل و هو کتاب فیه تفصیل و بیان و تحصیل و هو الفصل لیس بالهزل و له ظهر و بطن فظاهره حکم و باطنه علم ظاهره أنیق و باطنه عمیق له

نجوم و علی نجومه نجوم [له تخوم و علی تخومه تخوم لا تحصی عجائبه و لا تبلی غرائبه فیه مصابیح الهدی و منار الحکمة و دلیل علی المعرفة لمن عرف الصّفة فلیجل جال بصره و لیبلغ الصّفة نظره ینج من عطب و یتخلّص من نشب فإنّ التّفکّر حیاة قلب البصیر کما یمشی المستنیر فی الظّلمات بالنّور فعلیکم بحسن التّخلّص و قلّة التّربّص» «1».

یعنی: «ای مردم! به تحقیق شما در دار هدنه و بر پشت مرکبی هستید که سیر آن سریع است و تحقیقا می بینید شب و روز و آفتاب و ماه را که هر نویی را کهنه و هر دوری را نزدیک می کنند و هر موعودی را می آورند، پس توشه خود را برای راه دوری که در پیش دارید مهیا کنید.

پس «مقداد بن اسود» برخاست و پرسید مقصود از دار هدنه چیست؟ فرمود:

محل سکونتی که پایان می پذیرد، پس هر زمانی که بر شما پوشیده شده فتنه ها مانند قطعه های شب تاریک، بر شما باد به تمسک به قرآن، زیرا قرآن شفاعت کننده ای است که شفاعتش مقبول و شکایت کننده ای است که شکایتش نیز مورد پذیرش است، هر که قرآن را پیشوای خود قرار دهد و از آن تبعیت کند او را به بهشت می کشاند و هر که قرآن را پشت سر اندازد یعنی به آن بی اعتنا بوده و به دستوراتش عمل نکند، او را به آتش جهنم سوق خواهد داد، قرآن راهنمایی است که انسان را به بهترین راههای خیر دنیا و آخرت، راهنمایی می نماید و قرآن کتابی است که در آن تفصیل هر شی ء و تبیین هر حکم و تحصیل هر مطلبی است و قرآن

فاصل بین حق و باطل است و هزل و شوخی نیست و برای آن ظاهر و باطنی است، ظاهرش حکم (1) کافی، ج 2، کتاب فضل القرآن، ص 598، ح 2.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 40

و باطنش علم و ظاهرش انیق و زیبا و باطنش عمیق و ژرف است.

در قرآن آیاتی است دلالت کننده بر احکام همانند ستارگان که به آن هدایت یابند.

عجایب آیات آن قابل شماره نبوده و غرایب احکام آن کهنه نگردد، در قرآن چراغهای هدایت و مناره های حکمت و دلیل بر معرفت برای کسی که صفت تعرف و استنباط را بشناسد وجود دارد، پس باید شخص تیزبین با دقت، نظر کند و دقت نظر را تا به درک صفت آن ادامه دهد؛ زیرا قرآن نجات دهد کسی را که به هلاکت افتاده و رهایی بخشد آن را که رهایی ندارد! زیرا اندیشیدن مایه زندگی دل بیناست، چنانکه آنکه جویای روشنی است و تاریکیها به وسیله نور راه را می پیماید، پس بر شماست که برهید و کم انتظار برید».

6- و باز رسول خدا فرمود:

«القرآن هدی من الضّلالة و تبیان من العمی و استقالة من العثرة و نور من الظّلمة و ضیاء من الأحداث و عصمة من الهلکة و رشد من الغوایة و بیان من الفتن و بلاغ من الدّنیا إلی الآخرة و فیه کمال دینکم و ما عدل أحد عن القرآن إلّا إلی النّار» «1».

یعنی: «قرآن، راهنمای گمراهی است و بینایی از هر کوری است و باعث گذشت از لغزشهاست و روشنی در هر تاریکی است. و در پیشامدها (حوادث و بدعتها) پرتوی است و نگهدارنده از هر هلاکتی

است. و رهجویی در هر گمراهی است.

و بیان کننده هر اشتباه و فتنه ای است. و انسان را از دنیای پست به سعادتهای آخرت می رساند. و در آن کمال دین شماست و هیچ کس از قرآن روگردان نشود مگر به سوی دوزخ».

به هر حال، قرآن کتابی است که خدای سبحان آن را برای هدایت بشر و نجات او از هلاکت و شفای او از امراض مهلکه نازل فرموده است. و این آثار فرع بر فهم قرآن و علم به رموز آن و سپس عمل به مضمون و محتوای آن است. بنابراین، بر هر کسی (1) کافی، ج 2، کتاب فضل القرآن، ص 600، ح 8.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 41

که می خواهد هدایت شود و خود را از مهالک نجات داده و در مسیر الهی و بالأخره بهشت رضوان قرار گیرد باید به قرآن تمسک نماید و نخست آن را بیاموزد و سپس در فهم معانی و دقایق آن بکوشد و سرانجام به فرامین آن معتقد شده و عمل نماید و گرنه ابدا به رستگاری نخواهد رسید؛ چنانکه رسول خدا فرمود:

«و ما عدل أحد عن القرآن إلّا إلی النّار»؛ یعنی: «عدول از قرآن همان و ورود در آتش جهنم همان».

گرچه هر چه درباره عظمت قرآن بگوییم که گفته ایم و اساسا فهم بشر عادی نسبت به درک عظمت قرآن عاجز و قاصر است لکن چون بنای ما بر اختصار است به همین چند فراز از کلمات رسول خدا و امیر المؤمنین علیه السّلام اکتفا می کنیم، به امید روزی که به حقیقت قرآن دست پیدا کنیم ان شاء اللّه تعالی.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1،

ص: 42

«قال الصّادق علیه السّلام: ینبغی للمؤمن أن لا یموت حتّی یتعلّم القرآن أو یکون فی تعلّمه» «2».

یعنی: «امام صادق علیه السّلام فرمود: سزاوار است بر مؤمن اینکه نمیرد مگر اینکه قرآن را فرا گرفته باشد و یا مشغول تعلم و فراگیری آن باشد».

2- «قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: القرآن مأدبة اللّه فتعلّموا مأدبته ماستطعتم» «3».

یعنی: «رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: قرآن سفره گسترده الهی است تا می توانید از این سفره بیاموزید».

3- «قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: خیارکم من تعلّم القرآن و علّمه» «4».

یعنی: «رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: بهترین شما کسی است که قرآن را بیاموزد و کسی که به دیگری تعلیم دهد».

4- «قال علی علیه السّلام: تعلّموا القرآن فإنّه أحسن الحدیث و تفقّهوا فیه فإنّه ربیع القلوب (1) ر. ک: بحار، ج 92، ص 185، «باب ثواب تعلم القرآن و تعلیمه».

(2) بحار، ج 92، ص 189.

(3) بحار، ج 92، ص 19.

(4) بحار، ج 92، ص 19.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 45

و استشفوا بنوره فإنّه شفاء الصّدور و أحسنوا تلاوته فإنّه أنفع القصص ...» «1».

یعنی: «قرآن را فرا گیرید که بهترین گفته هاست و در آن بیندیشید که بهار قلبهاست، از نور آن شفا بجویید که شفای دلهای بیمار است و آن را به نیکوترین وجه تلاوت کنید؛ زیرا سود بخش ترین سرگذشتهاست».

5- «قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: علیکم بتعلّم القرآن و کثرة تلاوته» «2».

یعنی: «رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود:

بر شما باد فراگیری قرآن و زیاد خوانی آن».

6- «قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: یقال لصاحب القرآن إذا دخل الجنّة اقرأ و اصعد فیقرء و یصعد بکلّ آیة درجة حتّی یقرء آخر شی ء معه منه» «3».

یعنی: «رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: وقتی صاحب قرآن وارد بهشت شد به او گفته می شود بخوان و بالا برو، او به هر آیه ای که می خواند یک درجه بالا می رود تا آخرین آیه ای که می داند می خواند».

به هر حال، روایات در ثواب و فضیلت تعلم و فراگیری قرآن بسیار است که اینها نمونه ای از آنها بود.

بیاموزد، مولای او خواهد شد و او نباید مولای خود را ذلیل کرده و یا در کارها بر او پیشی گرفته و خود را بر او مقدم بدارد».

2- «قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: من علّم ولدا له القرآن قلّده قلادة یعجب منها الأوّلون و الآخرون یوم القیامة» «2».

یعنی: «رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: هر کس فرزند خود را قرآن بیاموزد او را مزین کرده به گردنبندی که در قیامت اولین و آخرین را به تعجب وا می دارد».

3- «قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: من علّم ولده القرآن فکأنّما حجّ البیت عشرة ألف حجّة و اعتمر عشرة ألف عمرة و أعتق عشرة ألف رقبة من ولد إسماعیل علیه السّلام و غزا عشرة ألف غزوة و أطعم عشرة ألف مسکین مسلم جائع و کأنّما کسا عشرة ألف عار مسلم و یکتب له بکلّ حرف عشرة حسنات و یمحی عنه عشرة سیّئات و یکون معه فی قبره حتّی یبعث و یثقّل فی میزانه و یتجاوز به علی الصّراط کالبرق الخاطف و لم یفارقه القرآن حتّی ینزل به من الکرامة أفضل ما یتمنّی» «3».

یعنی: «رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: کسی که فرزند خود را قرآن تعلیم دهد، گویا ده هزار حج و ده هزار عمره بجا آورده است و ده هزار بنده از فرزندان اسماعیل علیه السّلام را آزاد کرده و ده هزار مرتبه در جنگ (در راه خدا) شرکت کرده است و ده هزار مسلمان مسکین گرسنه را سیر کرده و ده هزار مسلمان برهنه را پوشانده است و

به تعداد هر حرفی از حروف قرآن، ده حسنه برای او نوشته شده و ده گناه از او محو و بخشیده می شود و قرآن با او در قبر خواهد بود تا هنگامی که برای حساب مبعوث شود و در (1) میزان الحکمه، ج 8، ص 75 به نقل از کنز العمال.

(2) میزان الحکمه، ج 8، ص 75 به نقل از کنز العمال.

(3) بحار، ج 92، ص 188 به نقل از جامع الاخبار صدوق، ص 57.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 47

محاسبه باعث سنگینی میزان (حسنات) او خواهد شد و به وسیله قرآن از صراط همانند برق خاطف می گذرد و بالأخره قرآن از او جدا نمی شود تا اینکه نازل کند بر او از کرامات بیش از آن مقداری که خود آرزوی آن را می کشید».

4- در روایات و دستورات اسلامی از جمله حقوقی که برای فرزند بر عهده پدر است تعلیم قرآن دانسته شده چنانکه علی علیه السّلام فرمود: «حقّ الولد علی الوالد أن یحسّن اسمه و یحسّن أدبه و یعلّمه القرآن» «1».

یعنی: «حق فرزند بر پدر آن است که نام فرزند را نیکو قرار دهد و او را با ادب و آراسته بار آورد و قرآن را به او بیاموزد».

5- رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در حدیثی فرمود: «خیرکم من تعلّم القرآن و علّمه» «2».

یعنی: «بهترین شما کسی است که قرآن فرا گیرد و کسی که به دیگری بیاموزد».

با مراجعه به روایات وارده از اهل بیت علیهم السّلام روشن می شود که معلمین قرآن و کسانی که باعث تعلیم قرآن دیگران می شوند (خواه پدران نسبت به فرزندان و خواه

هر فردی نسبت به فرد دیگر) مثل اینکه زمینه فرا گیری قرآن و علوم قرآنی را برای دیگران مهیا می کنند، از عظمت و احترام خاص و فوق العاده ای برخوردارند چنانکه از روایت فوق الذکر از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به خوبی این فضیلت و عظمت استفاده می شد؛ زیرا آن همه ثواب برای تعلیم قرآن فرزند، جز با ارجمند بودن مقام آن پدری که به پسرش قرآن آموخت قابل تصور نیست.

است که تلاوت در اینجا به معنای قرائت سرسری و خالی از تفکر و اندیشه نیست؛ خواندنی است که سرچشمه فکر باشد، فکری که سرچشمه عمل صالح گردد، عملی که از یک سو انسان را به خدا پیوند دهد که مظهر آن نماز است و از سوی دیگر به خلق خدا ارتباط دهد که مظهر آن انفاق است، انفاق از تمام آنچه که خدا به انسان داده است، از علمش، از مال و ثروت و نفوذش، از فکر نیرومندش، از اخلاق و تجربیاتش و خلاصه از تمام مواهب خدادادی.

2- فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ «2».

یعنی: «آن مقدار از قرآن که برای شما میسر است تلاوت کنید».

در اینکه منظور از جمله فَاقْرَؤُا ما تَیَسَّرَ مِنَ الْقُرْآنِ چیست؟ گفتگو بسیار است، جمعی آن را به نماز شب تفسیر کرده اند که در لابلای آن آیات قرآن خوانده می شود و بعضی گفته اند: منظور همان تلاوت قرآن است هر چند در اثنای نماز نباشد، (1) سوره فاطر، آیه 29.

(2) سوره مزمل، آیه 20.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 49

سپس در مقدار آن اختلاف کرده اند، بعضیها آن را به پنجاه آیه و بعضی به یکصد آیه و بعضی به دویست آیه تفسیر کرده اند، ولی هیچیک از این اعداد دلیل خاصی ندارد، بلکه مفهوم آیه این است که هر مقداری که انسان به زحمت نمی افتد از قرآن بخواند «1».

خواندن آن، بر عهده ماست و چون آن را خواندیم از خواندنش پیروی کن و بخوان».

و سپس اسم و علم شد برای کتابی که بر حضرت رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نازل شده است.

در اینکه قرآن به معنای خواندن است یا به معنای جمع، اختلاف است، اگر معنای خواندن باشد مصدر است نظیر فرقان و رجحان، برای مفعول (مقروّ) یعنی قرآن کتابی است خواندنی باید آن را خواند و حتی می توان وجه تسمیه این کتاب را به قرآن، همان خواندن آن دانست و اما اگر به معنای جمع باشد مصدر از برای فاعل خواهد بود، قرآن جامع حقایق و فرموده های الهی.

و در تفاسیر مفسرین مانند شیخ طوسی در مقدمه تفسیر تبیان و مرحوم علامه طباطبائی در المیزان و صاحب قاموس قرآن و دیگران، معنای اول را ترجیح داده و گفته اند: قرآن به معنای خواندن است و مصدر از برای مفعول است نه جمع و مصدر به معنای فاعل. بنابراین نام قرآن نیز مبین این جهت است که باید قرآن را (1) تفسیر نمونه، ج 25، ص 194، و تفسیر منهج الصادقین، ج 10، ص 54 و 55.

(2) سوره قیامت، آیه 17- 18.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 50

خواند.

3- «قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: إذا أحبّ أحدکم أن یحدّث ربّه فلیقرء القرآن» «1».

یعنی: «رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: هر گاه یکی از شما دوست دارد که با خدای خود سخن بگوید پس قرآن بخواند».

4- «قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: إنّ هذه القلوب تصدء کما

یصدء الحدید، قیل یا رسول اللّه فما جلاؤها؟ قال: تلاوة القرآن» «2».

یعنی: «رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: این قلبها همانند آهن زنگ می گیرد، عرض شد یا رسول اللّه! چه چیزی باعث جلا و گرفتگی زنگ قلب می شود؟ فرمود: تلاوت قرآن».

5- «قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: یا سلمان! علیک بقرائة القرآن فإنّ قرائته کفّارة للذّنوب و ستر فی النّار و أمان من العذاب ... یا سلمان! المؤمن إذا قرء القرآن فتح اللّه علیه أبواب الرّحمة و خلق اللّه بکلّ حرف یخرج من فمه ملکا یسبّح له إلی یوم القیامة ...» «3».

یعنی: «رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: ای سلمان! بر تو باد به قرائت قرآن؛ زیرا قرائت قرآن، کفاره گناهان و پوشش آتش جهنم و امان از عذاب است ... ای سلمان! وقتی که مؤمن قرآن بخواند، خداوند درهای رحمتش را به روی او می گشاید و به تعداد حرفی که از دهانش خارج شده ملکی می آفریند که تا قیامت برای او تسبیح بگویند ...».

و بعضی دویست آیه و بعضی ثلث قرآن دانسته اند «1».

در حدیث وارد شده است که حضرت رضا علیه السّلام در هر سه روز یک ختم قرآن می داد و می فرمود: اگر بخواهم در کمتر از سه روز نیز یک ختم قرآن دهم می توانم، لکن من به هر آیه که می رسم درباره آن فکر می کنم که در چه زمینه و در چه وقتی نازل شده است لذا در هر سه روز یک ختم قرآن می دهم «2».

برای کسی که در مکه از جمعه تا جمعه یک ختم قرآن دهد اجر و پاداش بسیاری مقرر شده است «3».

از رسول خدا سؤال شد که بهترین مرد از مردان عالم کیست؟ حضرت فرمود:

«الحالّ المرتحل»، عرض شد که حالّ مرتحل چیست؟ فرمود: کسی که قرآن را از ابتدا شروع کند و تا پایان آن را ختم نماید، چنین کسی در نظر (خدا عزیز و محترم) و مستجاب الدعوه خواهد بود «4».

و در حدیث دیگر از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم وارد شده است که: «هر کس ده آیه بخواند جزو غافلین به حساب نمی آید و کسی که پنجاه آیه بخواند جزو «ذاکرین» محسوب می شود و کسی که صد آیه تلاوت نماید، در ردیف «قانتین» نوشته می شود و کسی که دویست آیه بخواند جزو «خاشعین» به حساب می آید و کسی که سیصد آیه بخواند، در زمره «فائزین» خواهد بود و کسی که پانصد آیه قرائت نماید جزو «مجتهدین» خواهد بود و کسی که هزار آیه تلاوت نماید برای او به عنوان پاداش یک قنطار می نویسند و قنطار در اینجا پنجاه هزار مثقال طلا است و هر مثقال 24

قیراط است، (1) تفسیر منهج الصادقین، ج 10، ص 55.

(2) بحار، ج 92، ص 204، ح 1.

(3) بحار، ج 92، ص 205، ح 3.

(4) بحار، ج 92، ص 205، ح 4.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 52

کوچکترین قیراط به اندازه کوه احد و بزرگترینش به قدر ما بین آسمان و زمین است» «1».

چنانکه ملاحظه می فرمایید فهم و درک این نوع روایات خود نیاز به تأمل بسیار دارد و ذیل حدیث ناظر به پاداشهای جسمانی بهشت است.

و در عظمت قرآن همین بس که حتی نگاه به خط قرآن عبادت است «2» لذا خواندن قرآن از رو، فضیلتش بیشتر است از خواندن قرآن از حفظ «3».

با دقت در روایات و احاطه به مجموع آنها معلوم می شود که بهترین روش آن است که انسان قرآن را از اول تا به آخر بخواند؛ زیرا هر سوره و آیه ای برای خود خاصیت خاص به خود را دارد که تنها در این صورت است که انسان به خواص همه آیات می رسد گرچه برای خواندن بعضی از سور مانند مسبّحات ستّ (حدید، حشر، صف، جمعه، تغابن و سبّح اسم ربک الاعلی «4») و سوره یس و جمعه و واقعه دستور اکید داده شده است و اهل کمال و عرفا به شاگردانشان ابتدائا دستور خواندن مسبحات ششگانه را در هر شب قبل از خوابیدن می دهند، ولی خواندن مجموع قرآن حساب دیگری دارد.

به هر حال آنچه که از روایات اسلامی استفاده می شود فضیلت تلاوت قرآن در زیاد خواندن آن نیست بلکه در خوب خواندن و تدبر و اندیشه کردن در آن است، جالب اینکه در ذیل آیه: «فَاقْرَؤُا ما

تَیَسَّرَ مِنْهُ» روایتی از امام علی بن موسی الرضا علیه السّلام وارد شده است که از جدش چنین نقل می فرماید: «ما تیسّر منه لکم فیه خشوع القلب و صفاء السّرّ» «5». (1) بحار، ج 92، ص 196 به نقل از امالی صدوق، ص 36.

(2) بحار، ج 92، ص 199.

(3) محجة البیضاء، ج 2، ص 231.

(4) مجمع البیان و نور الثقلین، اول سوره حدید.

(5) تفسیر نمونه، ج 25، ص 199 به نقل از مجمع البیان، ج 10، ص 382.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 53

یعنی: «آن مقدار بخوانید که در آن خشوع قلب و صفای باطن و نشاط روحانی و معنوی باشد»، چرا چنین نباشد در حالی که هدف اصلی تلاوت، تعلیم و تربیت است.

آنچه از طریق اهل بیت علیهم السّلام رسیده است ختم قرآن در سه روز و در هفته یا در ماه است و حد اقل خواندن پنجاه آیه در هر روز است «1».

بهترین عبادت امت من خواندن قرآن از روی قرآن است: «أفضل عبادة أمّتی تلاوة القرآن نظرا» «2».

و در حدیثی از امام صادق علیه السّلام آمده است: «من قرأ القرآن فی المصحف متّع ببصره و خفّف عن والدیه و إن کانا کافرین» «3».

یعنی: «هر کس از روی قرآن، قرآن بخواند از چشم خود بهره برده و در عذاب پدر و مادر وی تخفیف حاصل می شود هر چند کافر باشند».

و در حدیثی دیگر از امام صادق علیه السّلام پرسیدند: «قرآن را از حفظ بخوانیم بهتر است یا از رو؟ فرمود: از رو بخوانید افضل است؛ زیرا نگاه کردن به قرآن خود عبادت است» «4».

پراکنده مکن (یعنی نه آنقدر پیچیده و متصل باشد و نه آنقدر هم پراکنده و متفرق) و لکن به وسیله آن دلهای سخت و قسی را بکوب؛ یعنی حروف و کلمات قرآن را آنچنان ادا کن که حتی در دلهای سخت جای گیرد و مؤثر افتد (و در موقع خواندن قرآن) نباید همّ شما این باشد که به آخر سوره برسید؛ یعنی مهم کیفیت خواندن قرآن است نه کمیت آن».

ابو حمزه ثمالی می گوید: به ابن عباس گفتم: من در خواندن قرآن بسیار شتابزده ام (1) سوره نحل، آیه 98.

(2) محجة البیضاء، ج 2، ص 228.

(3) محجة البیضاء، ج 2، ص 225.

(4) محجة البیضاء، ج 2، ص 225.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 56

و تند می خوانم، ابن عباس در پاسخ گفت: «لأن أقرء البقرة و أرتّلها أحبّ إلیّ من أن أقرء القرآن کلّه؛ یعنی: اگر تنها سوره بقره را با مراعات ترتیل بخوانم برای من محبوبتر است از اینکه کل قرآن را بدون ترتیل بخوانم» «1».

و در حدیثی از امام صادق علیه السّلام پرسیدند که: مقصود از ترتیل چیست؟ فرمود:

«ترتیل آن است که چون به آیه ای رسیدی که در آن ذکر بهشت باشد آن را از خدای سبحان برای خود طلب نمایی و اگر به آیه ای رسیدی که در آن ذکر دوزخ شده باشد، از آتش آن پناه به خدا بری» «2».

و در حدیثی از ابو بصیر از امام صادق علیه السّلام آمده است که: «ترتیل آن است که در آیات مکث و تأمل و توقف نمایی و آن را با صدای زیبا بخوانی» «3».

با توجه به مطالب یاد شده معلوم

می شود که هر یک از این معانی که برای ترتیل گفته شد، از باب بیان مصداق است نه بیان معنای انحصاری تا توهم تناقض پیش آید؛ یعنی ترتیل معنای عامی دارد که حفظ وقوف، ادای حروف، تبیین کلمات، تدبر در معانی، زیبایی صوت و پناه بردن به خدا از عذاب در هنگام خواندن آیات عذاب و تقاضای نعمت از خدا حین تلاوت آیات نعمتهای الهی اعم از نعمتهای اخروی و دنیوی همه و همه از مصادیق آن هستند.

اساس حزن نازل شده پس شما وقتی که آن را می خوانید محزون باشید».

و در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم:

«إنّ القرآن نزل بالحزن فاقرؤوه بالحزن» «4».

منظور از حزن و محزون شدن در وقت تلاوت قرآن این است که در موقع قرائت قرآن، قاری باید در اوامر و نواهی و وعد و وعید و بهشت و جهنم و تکالیفی که به بشر متوجه شده است تأمل و تدبر نماید و بعد به قصور و تقصیر خود در انجام وظایف بیندیشد و قهرا بر او حزن مستولی خواهد شد و به تعبیر دیگر برای عاقبت خود محزون باشد.

در جهر قصد ریا باشد قطعا حرام و موجب حبط ثواب است.

بعضی از آنها اشاره می کنیم:

نقل شده که: امام صادق علیه السّلام وقتی قرآن را در دست می گرفت قبل از آنکه شروع به خواندن نماید این چنین می فرمود:

«اللهمّ إنّی أشهد أنّ هذا کتابک المنزل من عندک علی رسولک محمّد بن عبد اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و کلامک النّاطق علی لسان نبیّک، جعلته هادیا منک إلی خلقک و حبلا متّصلا فیما بینک و بین عبادک، اللهمّ إنّی نشرت عهدک و کتابک، اللهمّ فاجعل نظری فیه عبادة و قرائتی فیه فکرا و فکری فیه اعتبارا و اجعلنی ممّن أتّعظ بیان مواعظک فیه و اجتنب معاصیک و لا تطبع عند قرائتی علی سمعی و لا تجعل علی بصری غشاوة و لا تجعل قرائتی قرائة لا تدبّر فیها، بل اجعلنی أتدبّر آیاته و أحکامه، آخذا بشرایع دینک و لا تجعل نظری فیه غفلة و لا قرائتی هذرا إنّک أنت الرّؤوف الرّحیم» «1».

و از امام صادق علیه السّلام نقل شده: وقتی از خواندن قرآن فارغ می شد، این دعا را می خواند:

«اللهمّ إنّی قد قرأت ما قضیت من کتابک الّذی أنزلت فیه علی نبیّک الصّادق فلک الحمد ربّنا، اللهمّ اجعلنی ممّن یحلّ حلاله و یحرّم حرامه و یؤمن بمحکمه و متشابهه و اجعله لی انسا فی قبری و انسا فی حشری و اجعلنی ممّن ترقّیه بکلّ آیة قرأها درجة فی أعلی علّیین آمین ربّ العالمین» «2». (1) بحار، ج 92، ص 207، محجة البیضاء، ج 2، ص 228، اختصاص شیخ مفید، ص 141.

(2) بحار، ج 92، ص 207، محجة البیضاء، ج 2، ص 228، اختصاص شیخ مفید، ص 141.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 60

و از امیر المؤمنین علیه السّلام نقل شده که: پس از ختم قرآن این دعا را می خواند:

«اللهمّ اشرح بالقرآن صدری و استعمل بالقرآن بدنی و نوّر بالقرآن بصری و أطلق بالقرآن لسانی و أعنّی علیه ما أبقیتنی فإنّه لا حول و لا قوّة إلّا بک» «1».

البته بهترین و کاملترین دعا برای ختم قرآن کریم دعای چهل و دوم صحیفه سجادیه است که اول آن این است:

«اللهمّ صلّ علی محمّد و آل محمّد و أفرشنی مهاد کرامتک ...».

«اللهمّ وفّقنا لما تحبّ و ترضی».

که: لا یَمَسُّهُ إِلَّا الْمُطَهَّرُونَ «2»، خلاصه تا انسان خود را از درون تصفیه نکند و از رذائل پاک نگرداند و متخلق به اخلاق الهی نگردد و از درون نورانی نباشد نمی تواند به فهم و درک این کلام نایل آید. به هر حال، باید عظمت خالق را به تمام معنا در نظرش مجسم نماید و بعد با این بینش، قرآن بخواند.

تفقه» «4».

یعنی: «علی علیه السّلام فرمود: آگاه باشید قرائتی که در آن تدبر نباشد و عبادتی که در آن بصیرت و فهم و شعور نباشد، خیری در آن نیست».

5- «عن علی بن الحسین علیهما السّلام قال: آیات القرآن خزائن العلم فکلّما فتحت خزانة فینبغی لک أن تنظر فیها» «5».

یعنی: «امام زین العابدین علیه السّلام فرمود: آیات قرآن خزائن و گنجینه علمند پس در هر خزانه ای که گشوده شد سزاوار است برای تو که در آن خزینه نظر کنی».

منظور از تدبر در آیات، این است که به هر آیه ای که می رسد در معنای آن آیه و اینکه آن آیه در چه زمینه ای نازل شده است فکر کند که آیا در رابطه با صفات و افعال خداست؟ آیا در زمینه حالات انبیاست؟ آیا در احوال مکذبین و ملحدین و منکرین (1) سوره محمد، آیه 24.

(2) سوره ص، آیه 29.

(3) سوره نساء، آیه 82.

(4) بحار، ج 92، ص 211.

(5) بحار، ج 92، ص 216.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 63

حق است؟ و اینکه آنها چگونه هلاک شدند؟ و آیا مربوط به اوامر الهی یا نواهی اوست؟ و آیا درباره بهشت است یا جهنم؟ و آیا مثل است یا موعظه؟ و آیا در بیان حلال و حرام است یا اخلاق و سیره و امثال اینها. و سپس خود را با آیه وفق دهد و ببیند اعمال و صفات و سیره او مطابق قرآن هست یا نه؟ اگر هست خدا را شکر کند و به آن صفت باقی بماند و اگر خدای ناکرده نیست، صفات و رفتار غیر قرآنی را رها کرده و خود

را متخلق به اخلاق قرآنی قرار دهد، این است معنای عبرت گرفتن از قرآن. علی علیه السّلام می فرماید:

«تدبّروا آیات القرآن و اعتبروا به فإنّه أبلغ العبر» «1».

یعنی: «در آیات قرآن تدبر نمایید و از آن عبرت بگیرید؛ زیرا بلیغترین و رساترین مایه عبرت، قرآن است».

علیهم السّلام زندگی نمود و آنگاه فهم قرآن برای او میسر خواهد شد.

92، ص 210.

(3) میزان الحکمه، ج 8، ص 89 به نقل از کنز العمال.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 65

در رابطه با تلاوت قرآن، آداب دیگری نیز هست که اهل تحقیق به کتب مفصله مراجعه نمائید.

حاصل آنکه: اگر کسی قرآن را با توجه به آداب ظاهری و باطنی یاد شده بخواند، حق تلاوت را ادا کرده و به آیه 121 سوره بقره عمل کرده است که فرمود:

الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَتْلُونَهُ حَقَّ تِلاوَتِهِ أُولئِکَ یُؤْمِنُونَ بِهِ ....

یعنی: «کسانی که به آنها قرآن داده ایم و آنها قرآن را آنگونه که شایسته اوست تلاوت می کنند چنین کسانی مؤمن به قرآنند».

و امام صادق علیه السّلام در ذیل آیه فوق که دارد: «یتلونه حقّ تلاوته»، فرمود:

«یرتّلون آیاته و یتفهّمون معانیه و یعملون بأحکامه. و یرجون وعده و یخشون عذابه و یتمثّلون قصصه و یعتبرون أمثاله و یأتون أوامره و یجتنبون نواهیه و ما هو و اللّه بحفظ آیاته و سرد حروفه و تلاوة سوره و درس أعشاره و أخماسه حفظوا حروفه و أضاعوا حدوده و إنّما هو تدبّر آیاته یقول اللّه تعالی: کتاب أنزلناه إلیک مبارک لیدّبّروا آیاته» «1».

یعنی: «امام صادق علیه السّلام فرمود: منظور از حق تلاوت این است که: آیاتش را با ترتیل بخواند و معانی آن را بفهمد و به احکام آن عمل نماید و به وعده هایش امیدوار و از عذابش ترسناک باشد و قصص و حکایات آن را متمثل شده و از مثالهایش عبرت گیرد و بر طبق اوامرش عمل کرده و نواهی آن را ترک نماید، قسم به خدا (منظور از حق تلاوت این است) نه صرفا حفظ آیات و جمع

کلمات و حروف و تلاوت سوره ها و درس یک دهم یا یک پنجم قرآن، (اما عده ای از مسلمین) حروف قرآن را حفظ کرده ولی حدود آن را ضایع نمودند و مقصود از حق تلاوت در آیه، تدبر در آیات قرآن است چنانکه خدای بزرگ فرمود: کتاب مبارک را بر تو نازل کردیم تا (امت) در آیات آن تدبر نمائید».

بنابراین، مسلمین موظف به خواندن قرآن می باشند اما نه هر خواندنی بلکه (1) میزان الحکمه، ج 8، ص 84.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 66

خواندنی که شایسته قرآن باشد (حق تلاوت) و آن نیز در کلام امام صادق ترجمه و تفسیر شده به اموری که در بخش آداب ظاهری و باطنی تلاوت قرآن در صفحات پیشین اکثر آنها ذکر شده است.

امیدواریم که خداوند سبحان توفیق تلاوت قرآن را آنگونه که حق تلاوت است به ما عنایت فرماید، «اللهم آمین».

عن مستمع القرآن بلاء الآخرة» «3».

یعنی: «از خواننده قرآن بلای دنیا و از شنونده آن، بلای آخرت دفع می شود».

4- و در حدیث دیگر فرمود: «من استمع إلی آیة من کتاب اللّه، کتبت له حسنة مضاعفة و من تلا آیة من کتاب اللّه کانت له نورا یوم القیامة» «4». (1) سوره اعراف، آیه 204.

(2) میزان الحکمه، ج 8، ص 93 به نقل از کنز العمال.

(3) میزان الحکمه، ج 8، ص 93 به نقل از کنز العمال.

(4) میزان الحکمه، ج 8، ص 93 به نقل از کنز العمال.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 67

یعنی: «هر کس به آیه ای از کتاب خدا گوش فرا دهد، برای او حسنه ای دو چندان نوشته می شود و هر کس آیه ای از کتاب خدا را تلاوت نماید، برای او نوری در قیامت خواهد بود».

به هر حال، روایات در رابطه با استماع قرآن و فضیلت آن بسیار است و ما به همین مقدار اکتفا می کنیم.

پروردگار ما یقینا تحقق پیدا خواهد کرد و به رو به خاک می افتند و گریه می کنند و خشوع شان بیشتر می شود».

3- در حدیثی از امام صادق علیه السّلام پرسیدند که: آیا در هنگام قرائت قرآن دیگری، سکوت بر مستمع واجب است؟ فرمود: آری؛ «إذا قرء القرآن عندک فقد وجب الإستماع و الانصات» «3».

بنابراین، سکوت و گوش فرا دادن و خشوع و سجده کردن در هنگام شنیدن آیه (1) سوره اعراف، آیه 204.

(2) سوره اسراء، آیه 107- 109.

(3) بحار، ج 92، ص 222.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 68

سجده و گریه کردن، جزء آداب استماع قرآن است «1».

اللّیل».

یعنی: «اشراف و بزرگواران امت من دو گروه اند: حاملین قرآن و یاران شب».

3- رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: «حملة القرآن عرفاء أهل الجنّة».

یعنی: «حاملین قرآن، عرفای اهل بهشت می باشند».

4- رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: «إنّ الّذین لیس فی جوفه شی ء من القرآن کالبیت الخراب» «3».

یعنی: «کسی که در قلب او چیزی از قرآن نباشد، مانند خانه خراب است». (1) ر. ک: بحار، ج 92، ص 220، «باب فضل استماع القرآن و لزومه و آدابه».

(2) ر. ک: بحار، ج 92، باب 19، «باب فضل حامل القرآن و حافظه و حامله»، ص 177، و میزان الحکمه، ج 8، ص 76.

(3) میزان الحکمه، ج 8، ص 76 به نقل از کنز العمال.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 69

5- رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: «لا یعذّب اللّه قلبا وعی القرآن» «1».

یعنی: «قلبی را که در بر گیرنده قرآن باشد، خداوند آن قلب را عذاب نمی کند».

6- امام عسکری از آباء گرامش، از امیر المؤمنین علیه السّلام و او از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نقل کرده که آن حضرت فرمود: «حملة القرآن المخصوصون برحمة اللّه، الملبّسون نور اللّه، المعلّمون کلام اللّه، المقرّبون من اللّه، من والاهم فقد والی اللّه، و من عاداهم فقد عادی اللّه، یدفع اللّه عن مستمع القرآن بلوی الدّنیا، و عن قاریه بلوی الآخرة ...» «2».

یعنی: «حاملین قرآن مخصوص و ویژه رحمت خدا و ملبّس به نور الهی و تعلیم یافتگان کلام ربانی و مقربین درگاه حضرت حق اند، دوستی با آنان دوستی با خداست

و دشمنی با آنان دشمنی با خداست، خداوند از شنونده قرآن بلاهای دنیا و از خواننده قرآن بلاهای آخرت را دفع می فرماید ...».

روایت در این زمینه بسیار است ولی ما به همین چند حدیث اکتفا می کنیم.

بر کسی مخفی نیست که این همه عظمت برای صرف حفظ حروف و کلمات قرآن نیست بلکه مهم حفظ حدود و عمل به محتوای قرآن است، لذا در احادیث می خوانیم بعضیها حامل و حافظ قرآنند اما اهل آتش می باشند، آنان کسانی هستند که آیات خدا را به استهزا گرفته اند. علی علیه السّلام فرمود:

«من قرء القرآن فمات فدخل النّار فهو ممّن کان یتّخذ آیات اللّه هزوا» «3».

و یا در حدیثی از امام صادق علیه السّلام می خوانیم که قاریان قرآن سه دسته اند: عده ای برای کسب ثروت از ملوک و فخر فروشی بر مردم قرآن می خوانند، اینها اهل آتش اند و عده ای نیز حروف قرآن را حفظ نموده ولی حدود آن را ضایع نمودند، اینها نیز اهل آتش اند:

«و قاری قرأ القرآن فحفظ حروفه و ضیّع حدوده فذاک من أهل النّار». (1) بحار، ج 92، ص 178.

(2) بحار، ج 92، ص 182.

(3) بحار، ج 92، ص 184، و نهج البلاغه، حکمت 228.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 70

و عده ای هم قرآن می خوانند و به همه دستورات آن عمل می کنند و حلال آن را حلال و حرام آن را حرام می دانند، اینها کسانی هستند که خداوند آنها را از گمراهی نجات داده و از اهل بهشتند و درباره هر کس که بخواهند می توانند شفاعت کنند «1».

و رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود:

«إنّ أحقّ النّاس بالتّخشّع

فی السّرّ و العلانیة لحامل القرآن و إنّ أحقّ الناس بالصّلاة و الصّیام فی السرّ و العلانیة لحامل القرآن» «2».

یعنی: «سزاوارترین مردم به ترس از خدا در سرّ و علن حامل قرآن است و سزاوارترین مردم به اقامه نماز و گرفتن روزه در خفا و آشکارا، حامل قرآن است».

این چنین حافظان و حاملان قرآنند که آنهمه عظمت و ارزش دارند نه هر حافظ قرآنی و لو به مضامین آن پایبند نباشد.

از قرآن را فراموش کند آن سوره (در روز قیامت) برای او در یک صورت زیبا و مکان و منزلت و درجه رفیعی مجسّم و ممثل می شود، وقتی که این شخص آن صورت زیبا را با آن درجه رفیعش مشاهده کرد، می گوید تو کیستی؟ چقدر زیبایی؟ ای کاش! برای من بودی، آن سوره ممثّل می گوید: مرا نمی شناسی؟ من فلان سوره و فلان سوره از قرآنم که اگر تو مرا فراموش نمی کردی من امروز تو را به این مکان بلند و درجه عالی بالا می بردم (ولی چکنم که تو مرا رها کردی)».

نظیر این روایات را مرحوم مجلسی از امام صادق علیه السّلام در بحار، ج 92، ص 189 از عدة الداعی ابن فهد نیز نقل کرده است. البته معلوم است که این عاقبت بد برای کسانی است که از روی بی اعتنایی به قرآن و ترک خواندن آن، آن را فراموش کنند اما اگر کسی بخاطر نداشتن حافظه کافی و یا در اثر یک حادثه و ضربه مغزی مثلا قرآن را فراموش کند، قطعا مشمول چنین احادیثی نخواهد بود، لذا مرحوم کلینی در کافی حدیثی از امام صادق علیه السّلام نقل کرده که از آن حضرت پرسیدند: شخصی سه مرتبه (1) بحار، ج 92، ص 188 به نقل از ثواب الاعمال، ص 213 و محاسن برقی، ص 96.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 72

قرآن را فرا گرفت باز فراموش کرد آیا بر او حرجی هست؟ حضرت فرمود: «نه» «1».

خانه هایشان از لحاظ عبادت کاملا تعطیل است؛ یعنی شما علاوه بر اینکه در مساجد و اماکن متبرکه قرآن می خوانید، در منازلتان نیز قرآن بخوانید که باعث نزول برکات بر اهل خانه شده و برای اهل آسمان، نور خواهد داد؛ چنانکه ستارگان برای اهل زمین، در خانه ای که قرآن تلاوت می شود، ملائکه در آنجا حضور پیدا کرده و شیاطین از آن دور می شوند.

1- «قال النّبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: نوّروا بیوتکم بتلاوة القرآن و لا تتّخذوها قبورا کما فعلت الیهود و النّصاری، صلّوا فی الکنائس و البیع و عطّلوا بیوتهم، فإنّ البیت إذا کثر فیه تلاوة القرآن کثر خیره و اتّسع أهله و أضاء لأهل السّماء کما تضی ء نجوم السّماء لأهل الدّنیا» «2».

یعنی: «منازلتان را با تلاوت قرآن نورانی کنید و آنها را همانند یهود و نصاری قبرستان قرار ندهید که عباداتشان را تنها در معابدشان می خواندند و خانه ها را تعطیل می کردند؛ زیرا خانه ای که در آن زیاد قرآن خوانده شود، خیر و برکتش زیا و اهلش در سعه و رفاه قرار خواهند گرفت. و چنین خانه ای برای اهل آسمان نور می دهد چنانکه ستارگان برای اهل دنیا».

2- و در حدیثی از امیر المؤمنین علیه السّلام می خوانیم: «البیت الّذی یقرأ فیه القرآن و یذکر اللّه عزّ و جلّ فیه، تکثر برکته و تحضره الملائکة و تهجره الشّیاطین و یضی ء لأهل السماء کما تضی ء الکواکب لأهل الأرض و إنّ البیت الّذی لا یقرأ فیه القرآن و لا یذکر اللّه عزّ و جلّ فیه تقلّ برکته و تهجره الملائکة و تحضر الشّیاطین» «3».

یعنی: «خانه ای که در آن قرآن خوانده شود و ذکر خدای بزرگ گفته شود،

برکت (1) کافی، ج 2، ص 608.

(2) کافی، ج 2، ص 610.

(3) کافی، ج 2، ص 610.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 73

آن خانه زیاد می شود و ملائکه در آنجا حضور به هم رسانده و شیاطین دور می شوند و برای اهل آسمان نور می دهد چنانکه ستارگان برای اهل زمین نور می دهند و خانه ای که در آن قرآن خوانده نشود و یاد خدای بزرگ در آن نشود برکتش کم شده و ملائکه دور و شیاطین نزدیک می شوند».

بنا بر این، مسلمین باید همت به خرج دهند و در خانه هایشان زیاد قرآن بخوانند تا بدین وسیله باعث نزول برکات بر آن خانه و اهلش گردند.

به محتوای قرآن عمل می کنند هر چند ممکن است عبارت قرآن را فرا نگرفته باشند لذا خداوند به برکت ولایت ائمه هدی علیهم السّلام عبارات قرآن را نیز در عالم برزخ به آنان تعلیم می دهند.

اللّه» سر دادند معمولا معتقدند که در فهم قرآن نیازی به مراجعه به آل پیغمبر که عدیل و نظیر قرآنند نیست؛ زیرا ما خود آن را می فهمیم و نیازی به تفسیر و تبیین دیگران نداریم!!

در قرآن آیات متشابه است که تأویل آن را جز خدا و راسخین در علم نمی دانند:

هُوَ الَّذِی أَنْزَلَ عَلَیْکَ الْکِتابَ مِنْهُ آیاتٌ مُحْکَماتٌ هُنَّ أُمُّ الْکِتابِ وَ أُخَرُ مُتَشابِهاتٌ فَأَمَّا الَّذِینَ فِی قُلُوبِهِمْ زَیْغٌ فَیَتَّبِعُونَ ما تَشابَهَ مِنْهُ ابْتِغاءَ الْفِتْنَةِ وَ ابْتِغاءَ تَأْوِیلِهِ وَ ما یَعْلَمُ تَأْوِیلَهُ إِلَّا اللَّهُ وَ الرَّاسِخُونَ فِی الْعِلْمِ یَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ کُلٌّ مِنْ عِنْدِ رَبِّنا وَ ما یَذَّکَّرُ إِلَّا أُولُوا الْأَلْبابِ «1».

یعنی: «او کسی است که کتاب را بر تو فرو فرستاد، از آیات آن برخی «محکمات» اند که آنها اصل و اساس کتاب هستند و برخی «متشابهات» اند اما کسانی که در دلهایشان تیرگی است در طلب فتنه و تأویل، از آن آیات متشابه پیروی می کنند و حال آنکه تأویل آیات متشابه را جز خدا و راسخان در علم نمی دانند و هم آنانند که می گویند: به آن ایمان آوردیم همه آیات محکم و متشابه از نزد خداست و جز خردمندان متذکر نمی شوند».

بر اساس این آیه، بخشی از قرآن را کسی جز خدا و راسخان در علم نمی دانند و قسمتی از قرآن بدون رجوع به اهل آن نامفهوم است، پس اینکه کسی بخواهد بگوید: عرب زبانان در فهم قرآن نیازی به مراجعه به راسخان در علم ندارند، سخنی به حق و صواب نیست.

سه منبع را قبول نداشتند، تنها به اخبار و احادیث تمسک می کردند چرا که می گفتند: «اجماع»، رسم سنی هاست و نمی توان از آن تبعیت کرد.

و در خصوص «عقل» می گفتند: با این همه خطای عقل، اعتماد به آن روا نیست و در مورد «قرآن» محترمانه می گفتند: قرآن بزرگتر از آن است که ما آدمهای عادی حقیر بتوانیم آن را مطالعه کرده و در آن بیندیشیم، تنها پیامبر و ائمه طاهرین علیهم السّلام حق دارند در آیات قرآن غور کنند و از آن چیز بفهمند، ما تنها موظف به تلاوت آیات قرآن هستیم، اینها همان «اخباریین» هستند.

اخباریین، تنها مراجعه به اخبار و احادیث را جایز می دانستند، شاید تعجب کنید اگر بدانید در بعضی از تفاسیری که توسط این گروه نوشته شده، هر جا در ذیل آیه ای حدیثی بود آن را ذکر می کردند و اگر حدیثی وجود نداشت از ذکر آیه خودداری می کردند آن طور که گویی اصلا آن آیه از قرآن نیست «1»!!

«وای بر کسی که کلمات قرآن را بر زبانش جاری سازد ولی در حقیقت و فهم آن تأمل نکند».

و در روایات دیگر می خوانیم احادیث و روایات ما را به قرآن عرضه کنید؛ هر حدیثی که با قرآن قابل تطبیق نباشد، کلام ما نیست؛ چنانکه امام صادق علیه السّلام فرمود:

«کلّ شی ء مردود إلی الکتاب و السّنّة و کلّ حدیث لا یوافق الکتاب فهو زخرف» «2».

یعنی: «هر چیزی باید به کتاب و سنت برگردد و هر حدیثی که موافق کتاب (قرآن) نباشد باطل است».

و رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود:

«أیّها النّاس ما جائکم عنّی یوافق کتاب اللّه فأنا قلته و ما جائکم یخالف کتاب اللّه فلم أقله» «3».

یعنی: «ای مردم! هر خبری که از ناحیه من به شما رسید و موافق با قرآن بود آن سخن من است و هر کلامی که مخالف قرآن باشد من آن را نگفته ام».

از این روایات نیز به خوبی استفاده می شود که قرآن برای مردم قابل فهم است؛ زیرا اگر مردم قرآن را نفهمند چگونه می توانند روایات را با قرآن عرضه کنند و تشخیص بدهند که موافق قرآن است یا مخالف آن، پس باید اول معنای قرآن را بفهمند و سپس بتوانند روایات را با آن عرضه نمایند.

الأخذ بالسنة و بحار، ج 2، ص 242- 244.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 81

ظاهری و باطنی قائل شدند از جمله برای قرآن ظاهر و باطن قائل بودند (البته اصل ظاهر و باطن داشتن قرآن مورد پذیرش ما نیز هست لکن مهم هدفی است که آنها در این رابطه تعقیب می کردند و گرنه اصل ظاهر و باطن داشتن قرآن محل بحث نیست) و معتقد بودند تنها آنان هستند که به باطن قرآن راه پیدا می کنند و دیگران از این نعمت الهی برخوردار نیستند. و در این راستا در هر زمینه ای که منافعشان اقتضا می کرد به تأویل آیات قرآن می پرداختند و مسائلی را به قرآن نسبت می دادند که اساسا روح قرآن از آنها بی خبر بود. و در مقابل هر اعتراضی هم پاسخشان این بود که باطن آیات را تنها ما می فهمیم و این معانی که می گوییم از شناخت باطن آیات به دست می آید که شما معترضین، از آن بهره ای ندارید!! قهرمانان این جریان در تاریخ اسلام دو گروه اند:

شش امامی، لذا در کنگره «تقریب بین المذاهب الاسلامی» که تقریبا حدود 45 سال قبل تشکیل گردید و طی آن مذاهب مختلف اسلامی برای رفع سوء تفاهمها دور هم جمع شدند، عده ای هم به نمایندگی از اسماعیلیان شرکت کردند اما در همانجا شیعه و سنی بالاتفاق آنان را طرد کرده و گفتند: ما اساسا شما را جزو فرق اسلامی به حساب نمی آوریم تا شما اجازه شرکت در این مجمع را داشته باشید.

این گروه به واسطه باطنی گریشان خیانتهای بسیاری در تاریخ اسلام مرتکب شده اند و نقش بزرگی در ایجاد انحراف در مسائل اسلامی داشتند.

اسماعیل، اسماعیل نفس است و عقل در اینجا قصد داشت تا نفس را ذبح کند «2»!! به هر حال، این دو گروه برای قرآن، باطن و معانی غیر از معانی که از ظواهر آن استفاده می شود قائلند و معتقدند که: تنها این دو گروه از باطن و تأویل قرآن سر در می آورند و دیگران از آن حظ و بهره ای ندارند!!

شما پند و اندرزی آمده و شفای امراض قلبهای شماست».

و آیات بسیار دیگری که با صراحت می گویند: قرآن برای هدایت ناس «هدی للنّاس» آمده است نه برای هدایت گروهی خاص، پس به چه دلیلی «ناس» در این آیات را اسماعیلیه و متصوفه به خود تطبیق می کنند و می گویند: قرآن برای هدایت ما آمده و تنها ماییم که این قرآن را می فهمیم؛ زیرا ظواهر قرآن معتبر و حجت نیست تا هر کس بگوید من می فهمم و باطن آن را هم جز ما کسی دیگر نمی فهمد.

به علاوه، این نوع تفسیر یقینا مصداق تفسیر به رأی است که در روایات اسلامی شدیدا از آن نهی شد و حتی اگر در تفسیرش راه صواب را رفته باشد باز کار خطایی کرده که قرآن را به رأی خود تفسیر نموده است:

«قال رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: من فسّر القرآن برأیه فلیتبوّء مقعده من النّار» «3».

یعنی: «رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: هر کس که قرآن را طبق رأی خود تفسیر نماید، جایگاه او پر از آتش خواهد شد».

و امام صادق علیه السّلام فرمود:

«من فسّر القرآن برأیه إن أصاب لم یوجر، و إن أخطأ فهو ابعد من السّماء» «4». (1) سوره ابراهیم، آیه 1.

(2) سوره یونس، آیه 57.

(3) المیزان، ج 3، ص 75.

(4) بحار، ج 92، ص 110.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 84

یعنی: «کسی که قرآن را با رأی خود تفسیر نماید اگر در تفسیرش راه صحیح را رفته باشد، اجری ندارد و اگر به راه خطا رفته باشد سقوط می کند از جایی بلندتر از

آسمان» «1».

البته تفسیر قرآن برای همه طبق شرایطی مجاز است اما تفسیری نه از روی میل و هوای نفس بلکه بر اساس انصاف و صداقت و بدون غرض، وقتی ما در قرآن بدون غرض و مرض و با دید انصاف نظر می کنیم، هیچ ضرورتی ندارد که ما بتوانیم همه مسائل آن را حل کنیم؛ زیرا قرآن از این حیث شبیه طبیعت است همانگونه که در طبیعت چه بسا رازها وجود دارد که حل نشده و در شرایط فعلی نیز برای ما امکان حل همه آنها نیست، اما این مسائل در آینده حل خواهند شد.

به علاوه، در شناخت طبیعت، انسان باید اندیشه خود را با طبیعت آنگونه که هست وفق دهد نه آنکه طبیعت را آنگونه که او می خواهد توجیه کند، قرآن نیز این چنین است یعنی قرآن کتابی است که برای یک زمان نازل نشده است و اگر غیر از این بود، می بایست همه رازهای آن در گذشته کشف می شد و این کتاب آسمانی جاذبه و اثر بخشی خود را از دست می داد و حال آنکه استعداد و تدبر و تفکر و کشف جدید همیشه برای قرآن هست و این نکته ای است که رسول گرامی اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و ائمه طاهرین علیهم السّلام آن را در کلماتشان توضیح داده اند.

در حدیثی از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم می خوانیم که فرمود: «مثل قرآن مثل خورشید و ماه است و مثل آن دو همیشه در جریان است یعنی ثابت و یکنواخت نیست و یکجا میخکوب نمی شود» «2».

و یا فرمود: «ظاهره أنیق و باطنه عمیق» «3»؛ یعنی: قرآن ظاهرش زیبا

و باطنش ژرفاست». (1) در آینده در رابطه با تفسیر به رأی، به تفصیل سخن خواهیم گفت.

(2) کافی، ج 2، کتاب فضل القرآن، ص 598، ح 2.

(3) کافی، ج 2، کتاب فضل القرآن، ص 598، ح 2.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 85

و در عیون اخبار الرضا علیه السّلام از قول امام رضا نقل کردند که: از امام صادق علیه السّلام سؤال شد: چه سری است که قرآن هر چه زمان بیشتری بر آن می گذرد و هر چه بیشتر تلاوت می شود، بر طراوت و تازگیش افزوده می گردد؟

امام در پاسخ فرمود: برای اینکه قرآن تنها برای یک زمان و نه زمان دیگر و برای یک مردم و نه مردم دیگر نازل نشده است:

«لأنّ اللّه تبارک و تعالی لم یجعله لزمان دون زمان و لناس دون ناس» «1» بلکه برای همه زمانها و همه مردم نازل شده است، خدای بزرگ آن را طوری ساخته است که در هر زمان با وجود همه اختلافات که در طرز تفکر و در معلومات و وسعت اندیشه ها به چشم می خورد، باز هم قرآن بر زمانها و افکار پیشی می گیرد، در عین حال که در هر دوره مجهولاتی را برای خوانندگان در بر دارد اما آنقدر معانی و مفاهیم قابل درک و استناد نیز عرضه می کند که ظرفیت زمانه را اشباع می سازد.

به هر حال، قرآن برای همه قابل فهم و تفسیر است نه برای عده خاصی، آن هم تفسیر باید با معیارهای تفسیری منطبق باشد نه آنکه هر کس هر هدف و غرضی داشت، بخواهد آن را بر قرآن تحمیل نموده و بعد بگوید: سخن خدا این

است و وقتی هم که بر او اعتراض شد که شما به چه دلیل چنین می گویی، در پاسخ بگوید:

اینها از باطن قرآن است و شما از آن آگاهی ندارید، نه، اینها از باطن قرآن نیست بلکه مصداق تفسیر به رأی است.

می گفتند: سؤال در این رابطه بدعت و کفر و انحراف از مسیر حق است، به عنوان نمونه به دو مورد از کلمات آنان اشاره می کنم، تو خود حدیث مفصل بخوان از این مجمل:

1- «سفیان بن عیینه» یکی از فقهای عامه در این رابطه می گوید: «هر چه خداوند خودش را در قرآن توصیف کرد نباید تفسیر کرد و درباره اش بحث نمود، تفسیر اینگونه آیات، تلاوت آنها و سکوت درباره آنهاست»، یعنی ما وظیفه ای جز خواندن قرآن نداریم و در رابطه با آیات توحید و صفات الهی هیچ حق تدبر و تعقل و فهمیدن نداریم و جز سکوت در این آیات، وظیفه دیگری نداریم!! 2- درباره «مالک بن انس» یکی از فقهای چهار گانه عامه نوشته اند: «شخصی از او درباره آیه شریفه: الرَّحْمنُ عَلَی الْعَرْشِ اسْتَوی سؤال کرد، وی آنچنان خشمناک شد که هرگز آنچنان خشمناک دیده نشده بود، عرق بر چهره اش نشست، جمع حاضر همه سرها را پایین افکندند، پس از چند لحظه مالک سر برداشت و گفت:

کیفیت نامعقول و استواء خداوند بر عرش معلوم و اعتقاد به آن واجب و سؤال هم بدعت است»، مالک آنگاه خطاب به آن سائل گفت: تو که چنین پرسشهایی می نمایی

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 87

می ترسم گمراه باشی و سپس فرمان داد او را از جلسه خارج نمایند «1»!! این جمله «الکیفیة مجهول و السّؤال بدعة»، جمله شایعی بود که در آن زمان همه اهل حدیث در پاسخ پرسش کنندگان گستاخ این گونه مسائل می گفتند، عین همین جمله از «احمد حنبل» نیز نقل شده است.

رهبران عامه با تدبر و اندیشیدن در آیه پاسخ نمی دادند بلکه اصل سؤال را بدعت می دانستند و استواء خدا بر عرش را هم طبق معنای ظاهر آیه معلوم و اعتقاد به آن را واجب می دانستند، با آنکه اگر خدا جسم نیست، پس استواء بر عرش و خود عرش باید معنای دیگری داشته باشد یا در آیه: وَ جاءَ رَبُّکَ وَ الْمَلَکُ صَفًّا صَفًّا «2» باید آمدن پروردگار معلوم شود که چه نوع آمدنی است، قطعا آمدنی همانند آمدن انسانها نخواهد بود؛ زیرا خدا جسم نیست تا رفت و آمدی همانند انسان داشته باشد.

البته معلوم است این شیوه برخورد با قرآن، خیلی زود باعث انحراف و گمراهی می شود؛ زیرا اینان ناگزیر از توضیح معنای آیات بودند، اما چون عقل و اندیشه را تعطیل کرده بودند، قهرا نوعی برداشت عوامانه از قرآن برایشان حاصل می شد، آنان به دلیل همین طرز تفکر، خیلی زود از جاده صحیح و مستقیم منحرف شدند و اعتقادات نادرستی پیدا کردند؛ به عنوان نمونه بخاطر جمود به ظاهر آیات و ترک تدبر و تعمق در آنها قائل به تجسم یعنی جسمیت خدا شدند و یا قائل به امکان رؤیت خدا با چشم سر و گفتگو با خدا با زبان بشری و نزول او از آسمان در شبهای چهار شنبه و امثال اینها شدند!!! ولی شیعه به تبعیت از ائمه طاهرین علیهم السّلام و دستور خود قرآن، هیچگاه به چنین عقاید فاسدی معتقد نشده و در آیات مربوطه تدبر و تعمق می کند و عقل را در فهم (1) مقدمه اصول فلسفه و روش رئالیسم، ج 5، ص 18.

(2) سوره فجر، آیه 24.

درسهایی

از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 88

مسائل ما ورای طبیعت تعطیل نمی داند و سائل این مسائل را کافر و اصل سؤال را بدعت و کیفیت را مجهول نمی داند، بلکه پس از تعمق و تدبر در آیات و استمداد از روایات معصومین علیهم السّلام پاسخ صحیح را می دهد و اساسا مردم را تشویق به پرسش و فهم مسائل می نماید.

مرحوم علامه طباطبائی (ره) در جلد هشتم تفسیر قیّم المیزان، ذیل آیه 54 سوره اعراف با الهام از آیات کریمه قرآن و روایاتی که از ائمه اهل بیت علیهم السّلام در این زمینه رسیده است، بحثی ژرف و محققانه درباره همین مطلب انجام داده است و در مقدمه آن بحث، چنین می فرماید: «مردم در شرح امثال این آیات (منظور آیاتی است که نمی توان به ظاهر آنها معتقد شد مثل: ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ «1» و جاءَ رَبُّکَ «2» و إِلی رَبِّها ناظِرَةٌ «3» و امثال این آیات که باید با کمک آیات دیگر و اعتقاد صحیح اسلامی معنای باطنی آن را فهمید و معتقد شد و گرنه معنای ظاهر آن را نمی توان اعتقاد داشت؛ زیرا مستلزم جسم بودن خداست) مسلکهای مختلف انتخاب کرده اند، اکثر پیشینیان از عامه بر آنند که بحث در این گونه آیات روا نیست، علم آنها را باید به خدا واگذار کرد، این دسته بحث از حقایق دینی و تعمق در ما ورای ظواهر الفاظ کتاب و سنت را ناروا و بدعت می شمارند.

اما عقل بر خلاف نظر آنها حکم می کند و کتاب و سنت نیز آنان را تأیید نمی نمایند، آیات قرآن به شدت تمام، دعوت می کند به تدبر و تعمق و کوشش در معرفت خدا

و آیات خدا به وسیله تذکر و تفکر و نظر و استدلال عقلی و روایات متواتر بالمعنی نیز در همین معنا آمده است، معنا ندارد که به مقدمه ای که مستلزم نتیجه ای است امر شود، اما خود نتیجه ممنوع باشد، دعوت به تذکر و تفکر برای (1) سوره یونس، آیه 3 و اعراف، آیه 54.

(2) سوره فجر، آیه 22.

(3) سوره قیامت، آیه 24.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 89

معرفت است نه برای چیز دیگر ...» «1».

و صدر المتألهین در مقدمه اسفار از همین طبقه می نالد آنجا که می گوید: «همانا گرفتار جماعتی نفهم شده ایم که چشمشان از دیدن انوار و اسرار حکمت، ناتوان است و دیدگانشان مانند دیدگان خفاش، تاب نور را ندارد، اینها تعمق در امور ربانی و معارف الهی و تدبر در آیات سبحانی را بدعت و هر گونه مخالفت با عقاید عامیانه را ضلالت می شمرند، گویی اینان حنابله از اهل حدیث اند که مسئله واجب و ممکن و قدیم و حادث، بر ایشان از متشابهات است و تفکرشان از حدود اجسام و مادیات بالاتر نمی رود ...» «2».

نظر ملا صدرا در این عبارت به طبقه اخباریین از شیعه است که همانند حنابله فکر می کنند و عقل را کاملا تعطیل کرده اند.

به هر حال، اشاعره از اهل سنت تنها به ظاهر قرآن اکتفا نموده و تدبر در باطن و حقایق آن را بدعت و کفر می دانند و حتی در آیاتی که نمی توان به ظاهر آنها معتقد شد مثل آیه: ثُمَّ اسْتَوی عَلَی الْعَرْشِ به ظاهرش معتقد شده و بحث و اندیشیدن در فهم حقیقت آن را جایز نمی دانند، لذا برای خدا تختی قائلند که

خداوند همانند سلاطین روی آن نشسته است گرچه این ظاهر، مستلزم تجسیم است، بدتر از اشاعره، اخباریین هستند که نظرشان در مباحث قبلی مطرح و رد شد که حتی فهم ظواهر قرآن را هم برای خود میسر نمی دانند.

کَلامَ اللَّهِ، معلوم است که مقصود تنها شنیدن و گوش کردن مشرک نبود و لو هیچ نفهمد، بلکه مقصود این است که: مشرکین قرآن را از تو بشنوند و وقتی که به حقایق قرآن پی بردند آنگاه تسلیم می شوند. و مقصود هم این نیست که قرآن را بخوان و برای آنها تفسیر کن تا بفهمند، بلکه ظاهر آیه این است که اجازه بده آنان کلام خدا را از زبان تو بشنوند تا خود قضاوت کنند.

البته فهم تفصیلی احکام الهی از قرآن جز با مراجعه به اهلش قابل فهم نیست لذا در خود قرآن آمده است که: به پیامبر مراجعه کنید آنچه او گفته عمل کنید و هر چه را نیز نهی کرده ترک نمایید:

وَ ما آتاکُمُ الرَّسُولُ فَخُذُوهُ وَ ما نَهاکُمْ عَنْهُ فَانْتَهُوا «2». (1) ر. ک: المیزان، ج 3، ص 83- 87 و قرآن در اسلام، ص 29- 33.

(2) سوره حشر، آیه 7.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 91

2- شأن پیامبر در رابطه با قرآن، شأن معلم و تعلیم است و تعلیم در جایی است که فهم مطلب مشکل و پر زحمت باشد نه آنکه ممتنع باشد؛ زیرا مطلبی که فهمش بدون معلم ممتنع باشد با تعلیم معلم ممکن نخواهد شد چرا که تعلیم معلم ارشاد ذهن متعلم است نسبت به مطلبی که درکش برای او مشکل است نه مطلبی که درکش برای او ممتنع است، لذا در آیات بسیاری پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به عنوان معلم و مبین قرآن معرفی شده است مثل آیه دوم سوره جمعه و آیه 44 سوره نحل.

به هر حال، قرآن به

زبان عرب نازل شده است «1» و خدای متعال کتاب خود را که به زبان قومی نازل فرموده، قصدش تفهیم شرایع خود به آنان بوده است و الا چه لزومی داشت که به زبان عرب نازل کند، وقتی بنا شد که آنها نفهمند به زبان آنان نازل شود یا به زبان دیگر، اینکه خداوند در آیه چهارم سوره ابراهیم: ما همیشه رسول را به زبان قوم او می فرستیم:

وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ رَسُولٍ إِلَّا بِلِسانِ قَوْمِهِ لِیُبَیِّنَ لَهُمْ، و در آیه 194 سوره شعرا.

می فرماید: ما قرآن را به زبان عربی آشکار فرستادیم:

وَ إِنَّهُ لَتَنْزِیلُ رَبِّ الْعالَمِینَ ... بِلِسانٍ عَرَبِیٍّ مُبِینٍ معلوم می شود که عرب زبانان چیزی از قرآن می فهمند، گر چه فهم همه حقایق قرآن نیاز به مراجعه به اهلش دارد.

3- آیاتی که می گویند: قرآن برای بشر، برهان، نور، موعظه، رحمت و فضل، شفاء، بلاغ، منذر، راهنما به استوارترین دین و وسیله هدایت است «2»، همه این تعابیر و عناوین در صورتی صحیح است که مردم قرآن را بفهمند و فهم قرآن برای بشر میسر باشد اما کتابی که مفهوم نیست و اساسا برای بشر قابل درک نیست چگونه می تواند برای او برهان، نور، موعظه، راهنما و بالأخره وسیله هدایتش باشد.

به علاوه، خود قرآن در سوره قمر مکرر در آیه 17، 22، 32 و 40 فرمود: (1) تفسیر المیزان، ج 3، ص 85.

(2) به سوره نساء، آیه 173، 174 و 175 و یونس، آیه 57 و ابراهیم، آیه 52 و اسراء، آیه 9 و بقره، آیه 2 و 182 مراجعه کنید.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 92

وَ لَقَدْ یَسَّرْنَا الْقُرْآنَ لِلذِّکْرِ فَهَلْ مِنْ

مُدَّکِرٍ یعنی: «به تحقیق ما قرآن را برای یادآوری آسان کردیم پس آیا یاد کننده ای هست».

بنابراین، فهم قرآن آسان است نه ممتنع.

4- روایاتی که در تمسک به قرآن وارد شده است و ما آن را در درس دوم به تفصیل آورده ایم، دلیل روشنی است برای مفهوم بودن قرآن؛ زیرا معقول نیست پیامبر اسلام به امت دستور تمسک و عمل به قرآن را بدهد و بفرماید: هر گاه فتنه ها همانند پاره های شب تاریک، شما را فرا گرفت «فعلیکم بالقرآن» اما خود قرآن اساسا برای بشر قابل فهم نباشد.

5- روایاتی که از ناحیه پیامبر و اهل بیت اطهار او علیهم السّلام در رابطه با صحت و سقم احادیث منسوبه به آنها وارد شده است که روایات ما را به قرآن عرضه کنید هر کدام با قرآن قابل تطبیق بود ما آن را گفته ایم و هر کلامی هم که منطبق با قرآن نبود آن را ما نگفته ایم چنانکه امام صادق علیه السّلام فرمود: «... و کلّ حدیث لا یوافق کتاب اللّه فهو زخرف» «1».

یعنی: «هر حدیثی که موافق کتاب خدا نباشد دروغ و باطل است».

و رسول خدا در ضمن خطبه ای فرمود:

«ایّها النّاس ما جائکم یوافق کتاب اللّه فأنا قلته و ما جائکم عنّی یخالف کتاب اللّه فلم أقله» «2».

یعنی: «ای مردم! هر خبری که از ناحیه من به شما رسیده است اگر موافق قرآن بود من آن را گفته ام و اگر نبود، کلام من نیست (بلکه به من بسته اند)». (1) کافی، کتاب فضل العلم، باب الاخذ بالسنة، ح 3. و به بحار، ج 2، ص 227 مراجعه کنید روایاتی در این رابطه وجود دارد.

(2) کافی، کتاب

فضل العلم، باب الاخذ بالسنة، ح 5. و به بحار، ج 2، ص 242- 244 مراجعه کنید روایاتی در این رابطه وجود دارد.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 93

پس بر اساس روایات عرضه، معیار و مقیاس تشخیص حق یا باطل بودن کلمات پیغمبر و اهل بیتش قرآن است، اگر قرآن برای مردم قابل فهم نبود چنین دستوری یقینا لغو بوده و از مصادر امور که معصومند صادر نمی شد.

6- بالاتر از همه قرآن، تبیان کل شی ء است: «و نزّلنا علیک الکتاب تبیانا لکلّ شی ء» «1» و بیان هر چیزی به قرآن است چگونه قرآن بیان کننده خود نباشد. به قول مرحوم علامه طباطبائی در المیزان:

«حاشا أن یکون القرآن تبیانا لکلّ شی ء و لا یکون تبیانا لنفسه» «2».

یعنی: «هرگز چنان نخواهد بود که قرآن بیان کننده همه چیز باشد اما بیان کننده خودش نباشد». و در تبیین خود محتاج به غیر باشد.

علاوه بر همه اینها نامفهوم بودن قرآن، از دیدگاه عقل نیز ممنوع خواهد بود؛ زیرا با کلمات و ترکیبات نامفهوم که نمی شود مردم را تبلیغ کرد و آنها را هدایت نمود در حالی که قرآن خود با صدای رسا اعلان می کند که: هذا بَیانٌ لِلنَّاسِ.

و دیگر اینکه قصد هر سخنگو و متکلمی فهماندن مقاصد خود به مخاطب است، سخن نامفهوم گفتن، سفاهت و از شأن حکیم به دور است.

سوم اینکه: پیامبر اسلام قرآن را معجزه و دلیل بر رسالت خود دانسته و مردم را به آن دعوت به تحدی کرده است، اگر قرآن مفهوم مردم نبود، تحدی بیمورد بود و این خود دلیل بسیار متقنی بر مفهوم بودن قرآن است «3».

به هر حال،

مفهوم بودن قرآن برای بشر امری بدیهی بوده و قابل گفتگو نیست.

تفسیر آیات وارد شده است که مشتمل بر استدلال آیه بر آیه و استشهاد معنی بر معنای دیگر قرآن است و این تفسیر آیه بر آیه ممکن نیست مگر در صورتی که مخاطب معنای آیه را بفهمد.

روشنتر از همه روایاتی است که در روشن بودن و مبهم نبودن قرآن وارد شده است. از امام باقر علیه السّلام نقل شده:

«فمن زعم أنّ کتاب اللّه مبهم فقد هلک و أهلک» و شبیه این روایت حدیثی است از آن امام که فرمود:

«إذا حدّثتکم بشی ء فاسألونی عنه من کتاب اللّه» «1».

ص 87 و البیان، ص 267 و ... مراجعه کنید.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 96

نیست.

(1) تفسیر صافی، ج 1، ص 11- 12 و بحار الانوار، ج 92، ص 88 با مختصر اختلافی در الفاظ حدیث 2.

(2) تفسیر صافی، ج 1، ص 11- 12 و بحار الانوار، ج 92، ص 88 با مختصر اختلافی در الفاظ حدیث 2.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 97

علم کلی و جامع بودن نسبت به علوم قرآنی است نه آنکه دیگران ابدا از قرآن با داشتن شرایط لازم بهره مندی از قرآن، چیزی نفهمند.

4- مقصود این است که با معیارهای از پیش تعیین شده به وسیله عقل بشری، نمی توان به حقیقت قرآن رسید؛ زیرا این همان تفسیر به رأی است که ممنوع است.

5- تحمیل آراء و افکار شخصی یا گروهی بر قرآن ممنوع است.

6- بسیاری از این روایات که مورد تمسک اخباریهاست مربوط به موارد خاصی است که امام شخص خاصی را که صلاحیت علمی تفسیر قرآن را نداشته نهی فرموده است ولی بعدا این آقایان آن را تعمیم داده و گفته اند: احدی حق مراجعه به قرآن و فهم آن را ندارد.

حاصل آنکه منظور از این احادیث این است که یک مفسر نمی تواند خود را بی نیاز از اهل بیت علیهم السّلام بداند و بگوید: من قرآن را کاملا می فهمم، نه آنکه منظور این باشد که مردم حتی با داشتن شرایط بهره مندی از قرآن هیچ چیز و لو از ظاهر آن نمی فهمند.

عادی کجا و فهم قرآن کجا؟ اساسا قرآن بالاتر از آن است که در دسترس بشر باشد و ما کوچکتر از آنیم که بتوانیم قرآن را بفهمیم، اینها نیز عقل و درک بشر را تعطیل کرده و بر خلاف قرآن و حدیث سخن گفته اند؛ زیرا به هر حال انسان مأمور به تدبر و اخذ و عمل به قرآن است و قهرا چیزهایی از قرآن را می فهمد، البته علم کامل آن بدون مراجعه به اهلش حاصل نخواهد شد.

و آنهایی هم که برای قرآن باطنی قائل بوده و تنها گروه خود را قادر بر فهم باطن قرآن می دانستند، آنها نیز ادعایی بی دلیل داشته و گزافه گفته و از مسیر اصلی اسلام

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 98

منحرف بودند و خواستند آراء فاسد خود را بر قرآن تحمیل کنند؛ زیرا به چه دلیل قرآنی که برای هدایت کل بشر آمده آنها مخصوص خود دانسته و گفتند: تنها ماییم که قرآن را می فهمیم و بقیه باید از ما تبعیت کنند.

و بالأخره آنهایی هم که می گفتند: قرآن به لغت عرب نازل شده لذا عرب زبانان قرآن را کاملا می فهمند و نیازی به مراجعه به اهلش ندارند، آنان هم راه را به خطا رفته اند؛ زیرا صرف اینکه کلام خدا به لغت عرب نازل شده برای فهم عرب زبانان کافی نیست.

پس تنها نظر صحیح، همان نظر آخری است که در حد نیاز قرآن در هر عصری برای همگان در صورت داشتن شرایط، قابل فهم است البته فهم کلی و جامع، نیاز به مراجعه به اهلش دارد.

برای هر فرد مؤمن به عنوان یک فرد مؤمن، امری ضروری و واجب است؛ اما برای یک عالم انسان شناس و جامعه شناس، شناخت قرآن ضروری است؛ زیرا این کتاب در تکوین سرنوشت جوامع اسلامی بلکه در تکوین سرنوشت بشریت مؤثر بوده است، نگاهی به تاریخ این نکته را روشن می کند که عملا هیچ کتابی به اندازه قرآن بر روی جوامع بشری و بر زندگی انسانها تأثیر نگذاشته است به همین جهت است که قرآن خود به خود وارد حوزه بحث جامعه شناسی می شود و جزو موضوعات مورد بررسی این علم قرار می گیرد، معنای این سخن این است که بررسی و تحقیق پیرامون تاریخ جهان در چهارده قرن عموما، و شناختن جوامع اسلامی خصوصا، بدون شناخت قرآن میسر نیست.

و اما ضروری بودن شناخت قرآن برای یک مؤمن مسلمان، از آن جهت است که منبع اصلی و اساسی دین و ایمان و اندیشه یک مسلمان و آنچه که به زندگی او

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 99

حرارت و معنا و حرمت و روح می دهد، قرآن است.

قرآن مثل بعضی از کتابهای مذهبی نیست که یک سلسله مسائل رمز آسا در مورد خدا و خلقت و تکوین مطرح کرده باشد و حداکثر یک سلسله اندرزهای ساده اخلاقی هم ضمیمه کرده باشد و بس، به طوری که مؤمنین ناچار باشند دستورها و اندیشه ها را از منابع دیگر اخذ کنند، قرآن اصول معتقدات و افکار و اندیشه هایی را که برای یک انسان به عنوان موجودی با ایمان و صاحب عقیده لازم و ضروری است و همچنین اصول تربیت و اخلاق و نظامات اجتماعی و خانوادگی را بیان کرده

و تنها توضیح و تفسیر و تشریح و احیانا اجتهاد و تطبیق اصول بر فروع را بر عهده سنت و یا بر عهده اجتهاد گذاشته است، این است که استفاده از هر منبع دیگر موقوف به شناخت قبلی قرآن است؛ زیرا قرآن مقیاس و معیار همه منابع دیگر است ما حدیث و سنت را باید با معیار قرآن بسنجیم تا اگر با قرآن مطابق بود بپذیریم و گرنه رد کنیم.

معتبر ترین و مقدس ترین منابع ما بعد از قرآن، در حدیث، کتب اربعه است (یعنی کافی، من لا یحضره الفقیه، تهذیب و استبصار) و در خطب، نهج البلاغه و در ادعیه، صحیفه سجادیه است، اما همه اینها فرع بر قرآنند و به اندازه قرآن، قطعیت صدور ندارند؛ یعنی حدیث کافی تا آنجا می تواند معتبر باشد که با قرآن منطبق باشد و با تعلیمات آن جور در آید و اختلاف نداشته باشد. رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و ائمه اطهار علیهم السّلام می فرمودند: احادیث ما را بر قرآن عرضه بدارید اگر بر قرآن منطبق نبود بدانید که ساختگی و جعلی است و آن را بر ما بسته اند؛ زیرا ما چیزی بر خلاف قرآن نمی گوییم «1».

بنابراین، شناخت قرآن به هر حال امری ضروری و اجتناب ناپذیر است. (1) شناخت قرآن، شهید مطهری، ص 9- 11.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 100

و لو اجمالا کسب کند و آنها عبارتند از:

الف- شناخت سندی یا انتسابی.

ب- شناخت تحلیلی.

ج- شناخت ریشه ای.

عصر خیام نزدیکتر شوید می بینید که از این تعداد آنچه قطعا منسوب به اوست شاید کمتر از بیست رباعی باشد و باقی یا در صحت انتسابشان تردید هست و یا آنکه قطعا به دیگران تعلق دارد.

بنابراین، اولین مرحله در شناخت یک کتاب این است که ببینیم این که در دست ماست از نظر اسناد به گوینده و آورنده اش، چقدر اعتبار دارد؟ آیا اسناد همه آن درست است یا آنکه قسمتی درست است و قسمتی نادرست؟ در این صورت چه درصدی از مطالب را می توانیم از نظر انتساب تأیید کنیم؟ به علاوه، به چه دلیل می توانیم بعضی را قطعا نفی و برخی را قطعا اثبات و پاره ای را مشکوک تلقی کنیم؟

این نوع شناخت چیزی است که قرآن از آن بی نیاز است و از این نظر کتاب منحصر به فرد جهان قدیم محسوب می شود. در میان کتابهای قدیمی کتاب دیگری نتوان یافت که قرنها بر آن گذشته باشد و تا این حد بلا شبهه باقی مانده باشد، مسائلی از این قبیل که فلان سوره مشکوک است و فلان آیه در فلان نسخه هست و در فلان نسخه نیست و امثال اینها در مورد قرآن اساسا مطرح نیست، قرآن بر نسخه و نسخه شناسی پیشی گرفت، جای کوچکترین تردیدی نیست که آورنده همه این آیات موجود، حضرت محمد بن عبد اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم است که آنها را به عنوان معجزه و کلام الهی آورده و احدی نمی تواند ادعا کند و یا احتمال دهد که نسخه دیگری از قرآن وجود داشته و یا دارد.

هیچ مستشرقی هم در دنیا پیدا نشده که قرآن شناسی

را بخواهد از این جا شروع کند که بگوید: باید به سراغ نسخه های قدیمی و قدیمیتر قرآن برویم و ببینیم در آنها چه چیزهایی هست و چه چیزهایی نیست، اگر در مورد تورات و انجیل و اوستا و یا شاهنامه فردوسی و گلستان سعدی و هر کتاب دیگر این نیاز هست، برای قرآن چنین

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 102

نیازی نیست.

سر این مطلب همانطوری که گفته شد پیشی گرفتن قرآن بر نسخه و نسخه شناسی است، قرآن علاوه بر اینکه یک کتاب مقدس آسمانی بود و پیروان با این دید به آن می نگریستند، اساسی ترین دلیل و برهان صدق و دعوی پیامبر و بزرگترین معجزه او محسوب می شد، به علاوه قرآن مانند تورات نبود که یکباره نازل شود و بعد این اشکال به وجود آید که نسخه اصلی کدام است؟ بلکه آیات قرآن به تدریج و در طول 23 سال نازل شد و از همان روز اول نزول، مسلمین مانند تشنه بسیار سوزانی که به آب گوارایی برسد، آیات قرآن را فرا می گرفتند و حفظ و ضبط می کردند بخصوص که جامعه آن روز مسلمین جامعه ای بسیط بود و کتاب دیگری وجود نداشت تا مسلمانان هم ناگزیر به حفظ آن باشند و هم ناچار از ضبط این، ذهن خالی و حافظه قوی و نداشتن سواد خواندن و نوشتن سبب شده بود تا مسلمانان تنها، اطلاعاتشان را از راه آنچه که می دیدند و می شنیدند کسب کنند، از این رو پیام قرآن که با احساس و عاطفه آنان سازگار بود همچون نقشی که در سنگ کنده شود، در قلب آنان نقش می بست و چون آن را

کلام خدا می دانستند نه سخن بشر، برایشان مقدس بود و به خود اجازه نمی دادند تا حتی یک کلمه یا یک حرف را در آن تغییر دهند و یا پس و پیش کنند و پیوسته تلاششان این بود که با تلاوت این آیات به خدا نزدیکتر شوند.

مزید بر همه اینها ذکر این نکته ضروری است که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از همان روزهای اول عده ای از نویسندگان خاص را برای قرآن انتخاب کرد که به «کتّاب وحی» معروفند، این خود یک امتیازی است برای قرآن که هیچکدام از کتابهای قدیمی از آن برخوردار نبودند، نگارش کلام خدا از همان آغاز از جمله علل قطعی حفظ و مصون ماندن آن از تحریف است.

به هر حال، مصون ماندن قرآن از تحریف (به زیاده یا نقیصه) از جمله مسلمات است علاوه بر مطالبی که گفته شد، در آینده در یکی از درسها در این رابطه به تفصیل سخن خواهیم گفت و مصون بودن قرآن را از دستبرد دیگران ثابت خواهیم کرد،

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 103

بنابراین، قرآنی که در دسترس ماست همان است که از طرف خدا برای پیامبر اسلام نازل شده بدون کمترین تغییری لذا انتساب قرآن موجود به خدا جای کوچکترین تردید و دغدغه نیست.

معارض می نگرد یا مؤید؟ در رابطه با قلب چه نظری دارد؟ سبک ارائه مطالب در آن و شیوه برخورد آن با مسائل چگونه است؟ آیا دیدی فیلسوفانه و یا به اصطلاح امروز عالمانه دارد؟

و آیا قضایا را از دریچه چشم یک عارف نگاه می کند و یا آنکه سبکش مخصوص به خود است؟

و باز سؤال دیگری در این مورد است که آیا این کتاب پیامی و رهنمودی برای بشریت دارد یا نه؟ و اگر پاسخ مثبت است آن پیام چیست؟ در واقع دسته اول این پرسشها به نگرش و دید این کتاب نسبت به جهان و انسان و حیات و مرگ و ...

مربوط می شود. و به عبارت بهتر: به جهان بینی کتاب مربوط می شود و به اصطلاح فلاسفه خودمان حکمت نظری آن، ولی دسته دوم سؤالها در خصوص این است که کتاب چه طرحی برای آینده انسان دارد؟ انسان و جامعه انسانی را بر اساس چه الگویی می خواهد بسازد؟ که این را ما به پیام کتاب تعبیر می کنیم.

در هر حال این نوع شناخت مربوط به محتوی است و درباره هر کتاب می توان از این نظر بحث کرد خواه آن کتاب شفای بو علی باشد یا گلستان سعدی، ممکن است کتابی از «دید» و «پیام» هر دو خالی باشد و یا تنها «دید» داشته باشد نه پیام، یا اینکه هر دو را دارا باشد.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 104

در طول تاریخ دانشمندان اسلامی کوشیدند تا این مسائل را روشن نمایند و برای کشف محتوای قرآن کوششها کرده و رنجها متحمل شدند تفاسیر متعدد به صورت موضوعی و غیر موضوعی در پیرامون آن نوشته اند، ما

نیز امیدواریم در درسهای آینده حد اقل به بخشی از این مسائل بپردازیم و در زمینه شناخت تحلیلی نیز قدمی برداشته باشیم، ان شاء اللّه تعالی.

تاریخ علوم می نویسند.

در بررسی قرآن و شناخت آن بعد از آنکه مطالعه ای تحلیلی درباره قرآن به عمل

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 105

آوردیم، آن وقت پای مقایسه و شناخت تاریخی به میان می آید، به این معنا که می باید قرآن را با تمام محتویاتش با کتابهای دیگری که در آن زمان وجود داشته و بخصوص کتابهای مذهبی آن زمان مقایسه کنیم، در این مقایسه لازم است همه شرایط و امکانات از قبیل میزان ارتباط شبه جزیره عربستان با سایر نقاط، تعداد آدمهای با سواد که در آن هنگام در مکه زندگی می کردند و ... را در نظر گرفت، آن وقت ارزیابی کرد که آیا آنچه در قرآن هست در کتابهای دیگر پیدا می شود یا نه؟ و اگر پیدا می شود به چه نسبت است؟ و آیا آن مطالبی که مشابه سایر کتابها است شکل اقتباس دارد یا آنکه مستقل است و حتی نقش تصحیح اغلاط آن کتابها و روشن کردن تحریفات آنها را ایفا می کند؟

است؛ یعنی اینکه معارف از افق ما ورای ذهن و فکر حضرت محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به ایشان افاضه شده است و ایشان صرفا حامل این وحی و پیام بوده اند و این نتیجه ای است که از شناخت ریشه ای قرآن به دست می آید «1».

ما به خواست خدای سبحان در درسهای آینده در پیرامون مسائل قرآنی مباحثی را مطرح می کنیم که این اصالتهای سه گانه روشنتر شود، عمده شناخت تحلیلی (1) شناخت قرآن، شهید مطهری، ص 19.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 106

و بررسی محتوی قرآن است که در حد توانمان به آن خواهیم پرداخت.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 107

دهید.

11- مقصود از شناخت ریشه ای چیست؟ بیان کنید.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 109

بر آن متفق شوند، پیشنهاد شاعر، کاهن، و مجنون مورد قبول قرار نگرفت، خود ولید پس

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 110

از فکر بسیار، گفت: پیامبر ساحر است و قرآن سحر و کلام بشر است نه وحی آسمانی «1». قرآن این موضوع را در سوره مدثر از آیه 18 تا 25 به تفصیل نقل کرده است:

إِنَّهُ فَکَّرَ وَ قَدَّرَ فَقُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ ثُمَّ قُتِلَ کَیْفَ قَدَّرَ ثُمَّ نَظَرَ ثُمَّ عَبَسَ وَ بَسَرَ ثُمَّ أَدْبَرَ وَ اسْتَکْبَرَ فَقالَ إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ یُؤْثَرُ إِنْ هذا إِلَّا قَوْلُ الْبَشَرِ.

یعنی: «او (برای مبارزه با قرآن) اندیشه کرد و مطلب را آماده ساخت، مرگ بر او باد چگونه (برای مبارزه با حق) مطلب را آماده کرد، باز هم مرگ بر او باد چگونه مطلب (و نقشه شیطانی خود را) آماده نمود، سپس نگاهی افکند، بعد چهره در هم کشید و عجولانه دست به کار شد، سپس پشت (به حق) کرد و تکبر ورزید و سرانجام گفت: (این قرآن) چیزی جز یک سحر جالب همچون سحر پیشینیان نیست، این (قرآن) جز سخن انسان نیست».

چنانکه ملاحظه می کنید، مشرکین صریحا قرآن را سحر و کلام بشر می دانستند.

دسته دیگر از مخالفین کسانی هستند که ملحد و کافرند و برای نظام هستی آفریدگاری را قائل نیستند (مادیین) اینها اساسا خدا، وحی و رسالت را منکرند نه تنها قرآن را کلام خدا نمی دانند بلکه به هیچ کتابی معتقد نبوده و به هیچ پیغمبری اعتقاد ندارند بلکه آنها نبوت و وحی و تکالیف آسمانی و وحی و ثواب و عقاب و بهشت و دوزخ را سیاست دینی و در حقیقت از باب دروغ

مصلحت آمیز می دانند، می گویند: انبیا مردان اصلاح طلبی بودند و مقرراتی برای اصلاح جامعه بشری در شکل دین آوردند و چون مردم اعصار گذشته تاریک و غرق جهالت و خرافه پرست بودند پیامبران نظم دینی را در سایه یک سلسله اعتقادات خرافی از مبدأ و معاد نگهداشته اند «2»، و گرنه، نه از مبدأ خبری است و نه از معاد!! (1) تفسیر نمونه، ج 25، ص 229 و سیره ابن هشام، ج 1، ص 288.

(2) قرآن در اسلام، ص 108.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 111

دسته سوم از مخالفین (مستشرقین) کسانی هستند که برای جهان هستی خدایی را می پذیرند و از روی انصاف برای نظام دینی اسلام ارزشی قائلند و در ادیان و مذاهب به کنجکاوی می پردازند ولی به علت غور در مسائل طبیعی می خواهند برای هر چیزی حتی وحی و رسالت تفسیر مادی داشته باشند و نتیجه چنین بینشی جز انکار کلام الهی بودن قرآن نخواهد بود، مرحوم علامه طباطبایی (ره) در کتاب شریف «قرآن در اسلام» از زبان این گروه در توجیه و تقریر وحی و نبوت چنین می گوید: «پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم یک نابغه اجتماعی بوده که برای نجات جامعه انسانی از پرتگاه انحطاط و توحش و استقرارشان در مهد مدنیت و آزادی قیام کرده و به سوی افکار پاک خود که در صورت یک دین جامع و کامل تنظیم کرده بود، دعوت نموده است.

و می گویند: وی دارای روحی پاک و همتی بلند بود و در یک محیط تاریک و تیره ای زندگی می کرد که جز زور گویی و یاوه سرایی و هرج و مرج چیزی در

آن حکومت نمی کرد و جز خود خواهی و دزدی و غارتگری و هر گونه توحش به چشم نمی خورد.

او پیوسته از مشاهده این اوضاع ناگوار رنج می برد و گاهی که کارد به استخوانش می رسید از مردم کناره می گرفت و در غاری که در کمر یکی از کوههای تهامه بود، روزی چند خلوت می کرد و به آسمان و ستارگان درخشانش و زمین و کوهها و دریا و صحرا و این همه وسائل گرانبهایی که دستگاه آفرینش در اختیار انسان گذاشته است خیره می شد و از این همه غفلت و نادانی که دامنگیر انسان شده، افسوس می خورد.

پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم تا حدود چهل سالگی آن درک را داشت و این رنج را می برد تا در سن چهل سالگی موفق شد طرحی بریزد که بشر را از آن وضع اسفناک که مظهرش سرگشتگی و لگام گسیختگی و خود خواهی بود، نجات بخشد و آن آیین اسلام بود که راقی ترین رژیم مناسب مزاج وقت بود.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 112

پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم افکار پاک خود را سخن خدا و وحی الهی فرض می کرد که خدای متعال از راه نهاد پاکش با وی به گفتگو پرداخته است و روان پاک و خیرخواه خود را که این افکار از آن تراوش کرده و در قلب آرامش مستقر می شد، روح امین و جبرئیل و فرشته وحی نامید و به طور کلی، قوایی را که در جهان طبیعت به سوی خیر و هر گونه خوشبختی دعوت می کنند، ملائکه و فرشتگان و قوایی را که به سوی شرّ و هر گونه

بدبختی می خوانند، شیاطین و جن خواند و وظیفه خود را که به مقتضای ندای وجدان عهده دار قیام و دعوت می شد، نبوت و رسالت نام گذاشت» «1».

مشترکند و آن اینکه نسبت به پیامبر اسلام و آیین او نظر مساعد ندارند، پیامبر را به عنوان یک فرد نابغه و اصلاح طلب که دارای فکری بلند بوده و در مقام استعمار یا نجات قوم خود بر آمده بود می دانند و آنچه مسلم است مسئله ای به نام نبوت و وحی در میان نبود، قهرا قرآن کریم نیز کلام الهی نخواهد بود بلکه کلام بشر و ساخته فکر خود آن حضرت خواهد بود.

در مقابل گروههای سه گانه فوق، مسلمین معتقدند که قرآن وحی الهی بوده و با همین الفاظ موجود، کلام و سخن خداست که به وسیله امین وحی جبرئیل (که یکی از ملائکه مقرب و از موجودات آسمانی است) به پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرستاده شده جبرئیل امین سخن خدا را تدریجا در مدت 23 سال به پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم رسانیده و به موجب آن به آن حضرت مأموریت داده شده که قرآن را با همان الفاظی که به او داده شده برای مردم بخواند و مضامین آنها را به مردم بفهماند و به سوی معارف اعتقادی و مقررات اجتماعی و قوانین مدنی و وظایف فردی که قرآن بیان می کند، دعوت نماید.

نام این مأموریت خدایی رسالت و پیامبری است، پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بی آنکه کمترین دخل و تصرفی در مواد دعوت کند و از پیش خود چیزی بر آنها بیفزاید یا بکاهد یا پس و پیش کند، رسالت خود را انجام داده است.

اینک ما در صدد بررسی همه جانبه سخنان مخالفین نیستیم و یا نمی خواهیم جهان ما وراء

الطبیعه را ثابت کنیم و یا به اثبات وجود ملائکه و جن و یا مقام نبوت بپردازیم (چرا که برای هر یک از آنها مقامی است جداگانه و مباحث در خور خود را می طلبند) بلکه تنها در صدد اثبات این جهت هستیم که قرآن کلام خدا و از آن خداوند است که به پیغمبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم داده شده و کلام بشر و ساخته و پرداخته فکر پیامبر نیست، بهترین راه برای اثبات مدعا، خود قرآن است که سند نبوت پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم است؛ زیرا سخنان مخالفین هر چه که بوده در محور قرآن کریم بوده است، پس باید ببینیم آیا این توجیهات و آن نظرات با قرآن قابل تطبیق هست یا نه؟

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 114

با مراجعه به قرآن و آیات مربوطه، می توان آیاتی را که در این رابطه در قرآن آمده است به دو دسته تقسیم کرد و هر دسته ای با یک بیانی ثابت می کند که قرآن کلام الهی است و سخن بشر نیست و اساسا بشر کوچکتر از آن است که بتواند سخنی همانند قرآن بگوید حتی انبیا و اولیا.

ممکن است گفته شود: روشی که شما در پیش گرفته اید به اصطلاح مصادره به مطلوب است؛ زیرا همان آیاتی که شما می خواهید به آنها استناد کنید، می گوییم همانها ساخته فکر بشر است؟

در پاسخ گفته می شود که قرآن با استدلال عقلی و برهانی تحدی می کند و همه جهانیان را به مبارزه دعوت می کند آن هم با روش خاصی که ملاحظه خواهید کرد، لذا با مراجعه به آن آیات برای

هر کسی که کمترین انصاف داشته باشد روشن می شود که قرآن کلام الهی است و هیچ چیز حتی یک آیه آن از سوی پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نیست لذا با آن تحدی جهانی که تا کنون احدی نتوانست به مقابله با قرآن بپا خیزد معلوم می گردد که قرآن تنها کلام خداست و گرنه دیگران هم می بایست بتوانند همانند آن را بیاورند.

اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ «3».

آیا این گونه همگان را مورد تحدی قرار دادن و کل جن و انس را به مبارزه طلبیدن و عدم قدرت آنان را بر چنین کاری اعلام داشتن، دلیل بر خدایی بودن قرآن کریم و رسالت پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نخواهد بود «4»؟ (1) سوره هود، آیه 88.

(2) سوره هود، آیه 13.

(3) سوره یونس، آیه 38.

(4) برای توضیح بیشتر به المیزان، ج 1، ذیل آیه 23 سوره بقره، از ص 56 به بعد مراجعه کنید که مباحث مفیدی دارد.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 116

با دقت در این آیات، روشن می شود که قرآن کریم در بیان خویش علاوه بر آنکه از نظر عقلی به یک استدلال عقلی و منطقی تکیه کرده است (زیرا تحدی در واقع یک استدلال برهانی عقلی است که با تکیه بر اصول عقلی بویژه اصل: «حکم الأمثال فیما یجوز و فیما لا یجوز واحد» بیان می گردد) از کلیه عوامل تحریک کننده نیز استفاده نموده است؛ زیرا آیات فوق، علاوه بر بعد استدلالی، خود مشتمل بر امور ذیل نیز می باشد:

الف- تحدی از اشد به اخف (یعنی از کل قرآن تا یک سوره تحدی نموده است) این نوع سخن گفتن، از جمله عوامل تحریک کننده بشر در همانند خواهی است.

ب- اعلام اینکه حتی اگر تمام جن و انس جمع شوند نمی توانند مثل آن را بیاورند.

ج- اگر مخالفین راست می گویند همانندش را بیاورند و گرنه بطلان مدعایشان ثابت می شود.

د- در مورد قضاوت، گواهانی را از خود دعوت کنید تا قضاوت کنند.

ه- نفی ابدی نمودن به وسیله جمله «و لن تفعلوا»

در سوره بقره در آیه بعد که شما هرگز نمی توانید مانند قرآن را بیاورید.

جای هیچ گونه شک و تردید نیست که قرآن کریم خود را معجزه دانسته و آورنده آن نیز، آن را به عنوان معجزه ای جاوید و برهانی قاطع بر پیامبری خویش بر همه جهانیان و برای همیشه عرضه داشته است و هم اکنون بعد از گذشتن چهارده قرن، این ندای الهی هر صبح و شام به وسیله فرستنده های دوست و دشمن به گوش جهانیان می رسد و حجت را بر ایشان تمام می کند.

از سوی دیگر می دانیم که پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از نخستین روز اظهار دعوتش با دشمنان سر سخت و کینه توزی مواجه شد که از هیچگونه تلاش و کوشش برای مبارزه با این آیین الهی، کوتاهی نکردند و پس از نومید شدن از تأثیر تهدیدات و تطمیعات، کمر به قتل آن حضرت بستند که با تدبیر الهی، این توطئه نیز با هجرت

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 117

شبانه و مخفیانه آن حضرت به سوی مدینه خنثی شد. و بعد از هجرت هم بقیه عمرش را در جنگهای متعدد با مشرکان و همدستان یهودی آنان سپری کرد. و از هنگام رحلت آن حضرت تا امروز نیز همواره منافقین داخلی و دشمنان خارجی در صدد خاموش کردن این نور الهی بوده و هستند و از هیچ کاری در این راه فرو گذار نکرده و نمی کنند و اگر آوردن کتابی مانند قرآن کریم، امکان می داشت هرگز از آن صرف نظر نمی کردند.

در این عصر هم که همه دولتهای بزرگ دنیا، اسلام را بزرگترین دشمن برای سلطه ظالمانه خودشان

شناخته و کمر مبارزه جدی با آن را بسته اند و همه گونه امکانات مالی، علمی، سیاسی و تبلیغاتی را در اختیار دارند، اگر می توانستند اقدام به تهیه یک سطر مشابه یکی از سوره های کوچک قرآن می کردند و آن را به وسیله رسانه های گروهی و وسائل تبلیغاتی خود عرضه می داشتند؛ زیرا این، ساده ترین و کم هزینه ترین و مؤثرترین راه برای مبارزه با اسلام و جلوگیری از گسترش آن است.

بنابراین، هر فرد عاقلی که جویای حقیقت باشد با توجه به این نکات، یقین خواهد کرد که قرآن کریم، کتابی استثنایی و غیر قابل تقلید است و هیچ فرد یا گروهی با هیچ آموزش و تمرینی نمی تواند مانند آن را بیاورد؛ یعنی قرآن همه ویژگیهای یک معجزه را داراست، از این روی بهترین دلیل قاطع بر صدق دعوت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و حقانیت دین مقدس اسلام می باشد.

بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ وَ ادْعُوا شُهَداءَکُمْ مِنْ دُونِ اللَّهِ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ فَإِنْ لَمْ تَفْعَلُوا وَ لَنْ تَفْعَلُوا فَاتَّقُوا النَّارَ الَّتِی ... «1».

یعنی: «اگر درباره آنچه بر بنده خود (پیامبر) نازل کرده ایم شک و تردید دارید (لا اقل) یک سوره همانند قرآن از شخصی همانند پیامبر بیاورید و گواهان خود را غیر از خدا بر این کار دعوت کنید اگر راست می گویید، اگر این کار را نکردید- و هرگز نخواهید کرد- از آتشی بترسید ...».

این آیه در صورتی دلیل بر مدعای ما خواهد بود که ضمیر در «مثله» به «عبدنا» برگردد نه به «ممّا نزّلنا»؛ زیرا در آن صورت در ردیف آیات مبحث قبل قرار می گیرد اما گرچه در ابتدای نظر، هر دو احتمال در ضمیر «مثله» وجود دارد ولی با توجه به کلمه «من» در عبارت «من مثله» و با در نظر گرفتن قانون: «الأقرب یمنع الأبعد» احتمال بازگشت ضمیر به «ممّا نزّلنا» ضعیف می گردد.

2- وَ ما کُنْتَ تَتْلُوا مِنْ قَبْلِهِ مِنْ کِتابٍ وَ لا تَخُطُّهُ بِیَمِینِکَ إِذاً لَارْتابَ الْمُبْطِلُونَ «2».

یعنی: «تو هرگز قبل از این کتابی نمی خواندی و با دست خود چیزی نمی نوشتی تا مبادا کسانی که در صدد ابطال سخنان تو هستند شک و تردید کنند».

3- قُلْ لَوْ شاءَ اللَّهُ ما تَلَوْتُهُ عَلَیْکُمْ وَ لا أَدْراکُمْ بِهِ فَقَدْ لَبِثْتُ فِیکُمْ عُمُراً مِنْ قَبْلِهِ أَ فَلا تَعْقِلُونَ «3».

یعنی: «بگو ای رسول من! اگر خدا نمی خواست هرگز قرآن را بر شما تلاوت نمی کردم و شما را به احکام و حقایق آن آگاه نمی ساختم، من عمری را از این پیش (1) سوره بقره، آیه 23- 24.

(2) سوره عنکبوت، آیه 48.

(3) سوره یونس، آیه

16.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 119

میان شما زیستم آیا عقلتان را به کار نمی گیرید».

بسیار روشن است که آوردن کتابی با این عظمت از نظر محتوا و سطح فصاحت و بلاغت، از شخصی درس ناخوانده؛ چون پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم که در محیطی همچون جزیرة العرب رشد یافته، بدون شک جز با استمداد از خدای جهان امکان پذیر نیست و با اندک توجهی به محیط عربستان آن روز و شرایط و ویژگیهای خاص پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از یک سو و به محتوای غنی و سرشار قرآن و فصاحت و بلاغت آن از سوی دیگر در اعجاز و از سوی خدا بودن قرآن، هیچ شکی باقی نخواهد ماند.

داشته باشد؟ یا آنکه تا انسان انسان است و از سوی خدا کمک نشده است از آوردن کتابی با این محتوا و با این روش بیان، ناتوان است و بدون شک (1) سوره نساء، آیه 82.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 120

در آن اختلاف بسیاری پدید خواهد آمد؟

ویژگیهای انسان به اختصار عبارتند از:

1- تکامل تدریجی در تمام زمینه ها از جمله در بعد علمی.

2- خطا پذیری.

3- تأثیر پذیری.

4- تک بعدی و یک سو نگری.

این چهار ویژگی از چیزهایی است که با هر انسانی همراه است؛ زیرا انسان طبق بیان قرآن «1» از آغاز تولدش هیچگونه آگاهی اکتسابی را ندارد و سپس با مرور زمان هر روز بر آگاهیهای اکتسابیش افزوده می شود. و از طرفی دیگر خطا پذیری انسان کاملا محسوس بوده و کلیه مکاتب بشری و الهی آن را قبول دارند، اصولا وجود مکاتب مختلف، خود گواه روشنی بر خطا پذیری اوست. تأثیر پذیری انسان از عوامل بیرونی و درونی و از پیش داوریها و چارچوبه فکری خویش نیز امری ملموس و غیر قابل انکار است. و جالب اینکه تأثیرات در بیشتر موارد به صورت نا آگاهانه انجام می گیرد، علاوه بر همه اینها انسان موجودی است که اگر به یک موضوع یا یک بعد از یک مسئله توجه کند از سایر موضوعات یا ابعاد غافل می ماند و حتی اگر نبوغی هم داشته و یا مهارتی کسب کند آن هم در یکی دو بعد بیشتر نخواهد بود.

این ویژگیها از انسان موجودی می سازد که در شرایط مختلف و در زمینه های گوناگون و در طول چندین سال خواه ناخواه یکسانی و هماهنگی در نحوه سخن را از

دست می دهد و از نظر محتوا گفتار یا نوشتار نیز دچار تناقض گوئی و نا هماهنگیهای بسیار می شود.

ویژگیهای قرآن نیز عبارتند از:

1- در طی 23 سال نازل شده است. (1) سوره نحل، آیه 78.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 121

2- در موضوعات مختلف و در زمینه های گوناگون اظهار نظر کرده سخن گفته است.

3- در شرایط و حالات گوناگونی که بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم عارض شده، نازل گردیده است.

این خصوصیات قرآن، زمینه ای را فراهم می سازد که اگر انسانی بخواهد چنین کتابی را بنویسد به طور طبیعی دچار ناهماهنگیهای بسیار در شیوه بیان و در محتوا و مطالب می گردد.

با مقایسه این دو ویژگی، روشن می شود که قرآن کلام بشر و برخاسته از فکر بشر نیست و گرنه ناهماهنگی و اختلاف در آن قطعی بود.

با دقت در این سه قسمت از آیات تحدی معلوم می شود که قرآن، معجزه ای الهی و از سوی خداست و بشر عاجز از آوردن همانند آن است.

گواهی دهد و ایمان آورد و شما تکبر ورزید آری البته خدا مردم ستمکار را هدایت نخواهد کرد».

3- الَّذِینَ آتَیْناهُمُ الْکِتابَ یَعْرِفُونَهُ کَما یَعْرِفُونَ أَبْناءَهُمْ وَ إِنَّ فَرِیقاً مِنْهُمْ لَیَکْتُمُونَ الْحَقَّ وَ هُمْ یَعْلَمُونَ «2».

یعنی: «اهل کتاب (یهود و نصاری) محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و حقانیت او را به خوبی می شناسند بدانگونه که فرزندان خود را و لکن گروهی از آنان از راه عناد، حق را کتمان می کنند در صورتی که به آن علم دارند».

4- فَإِنْ کُنْتَ فِی شَکٍّ مِمَّا أَنْزَلْنا إِلَیْکَ فَسْئَلِ الَّذِینَ یَقْرَؤُنَ الْکِتابَ مِنْ قَبْلِکَ لَقَدْ جاءَکَ الْحَقُّ مِنْ رَبِّکَ فَلا تَکُونَنَّ مِنَ المُمْتَرِینَ «3».

یعنی: «پس هر گاه شک و ریبی از آنچه به تو فرستادیم در دل داری از پیشینیان خود، علمای اهل کتاب بپرس که همانا این کتاب از جانب خدای تو آمده و ابدا در حقانیت آن نباید شک در دل راه دهی».

در این آیه گرچه خطاب به پیامبر است لکن مقصود، مشرکین اند و گرنه پیامبر خود شک و ریبی نسبت به وحی و نبوت خود نداشت پس این خطاب از باب: «إیّاک (1) سوره احقاف، آیه 10.

(2) سوره بقره، آیه 147.

(3) سوره یونس، آیه 94.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 123

أعنی و اسمعی یا جاره» است (به تو می گویم ولی همسایه تو بشنو).

5- وَ لَمَّا جاءَهُمْ کِتابٌ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ مُصَدِّقٌ لِما مَعَهُمْ وَ کانُوا مِنْ قَبْلُ یَسْتَفْتِحُونَ عَلَی الَّذِینَ کَفَرُوا فَلَمَّا جاءَهُمْ ما عَرَفُوا کَفَرُوا بِهِ فَلَعْنَةُ اللَّهِ عَلَی الْکافِرِینَ «1».

یعنی: «و چون کتاب آسمانی قرآن از نزد خدا به سوی آنها آمد که تصدیق (تورات) کتاب آنها را

می کرد و با آنکه پیش از بعثت پیامبر و نزول قرآن آنان خود به ظهور او امید فتح و نصرت داشتند بر آن کسانی که کافر به آمدن پیغمبر آخر الزمان بودند، پس چون آن پیغمبر آمد و شناختند که این همان پیغمبر موعود است به کفر از نعمت وجود او ناسپاسی کردند که خشم خدا بر کافران باد».

از این آیات و آیات دیگری که ذکر نشد از قبیل: سوره انعام، آیه 20 و 114 و اعراف، آیه 157 و فتح، آیه 29 و اسراء، آیه 107 و سبأ، آیه 6 و رعد، آیه 36 و سوره قصص، آیه 52 و به خوبی استفاده می شود که در کتب انبیای سلف، حقانیت رسول خدا و آمدن او با خصوصیات خاصه آمده بود و علما و دانشمندان اهل کتاب، پیامبر را همانند فرزندانشان می شناختند گرچه عده ای کفر ورزیده و نبوت او را نپذیرفتند و در مجموع اینها خود گواه اند که قرآن کلام الهی بوده و از سوی او برای حضرت، به عنوان هدایت بشر آمده است.

ضمنا آیات دیگری نیز در قرآن وجود دارد که مدعای ما را تأیید می کند از قبیل آیاتی که می فرماید: اگر پیامبر به دروغ چیزی را به خدا نسبت دهد، خداوند با قدرت، رگ حیاتش را قطع می نماید و احدی نمی تواند مانع آن شود «2»، بنابراین، پس از اثبات نبوت از طریق اعجاز، آنچه می گوید، کلام حق است و از این آیات، عصمت آن حضرت نیز ثابت می شود. (1) سوره بقره، آیه 89.

(2) سوره الحاقه، آیات 44- 47 و احقاف، آیه 8.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 124

از افکار مشرکین و کفار را راجع به قرآن بیان کنید.

2- خلاصه ای از آراء و نظریات مستشرقین را راجع به قرآن بیان کرده و نقد کنید.

3- با چه دلیل می توانید ثابت کنید که قرآن کلام خداست؟ توضیح دهید.

4- تحدی را تعریف کرده و اقسام آن را با توضیح کامل بنویسید.

5- تحدی به قرآن را با توجه به آیات مربوطه توضیح دهید.

6- تحدی به آورنده قرآن را با آیات مربوط به آن کاملا توضیح دهید.

7- تحدی به هماهنگی و عدم اختلاف در قرآن را با توجه به آیه مربوطه و ویژگیهای انسان و قرآن بیان کنید.

8- گواهی کتب پیشینیان و دانشمندان اهل کتاب را نسبت به قرآن با توجه به آیات مربوطه توضیح دهید.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 125

کاری است بکلی خارج از حدود توانایی نوع بشر و هیچکس حتی نوابغ جهان نمی توانند به اتکای نیروی انسانی خویش همانند آن را بیاورند.

ه- مرحوم خواجه نصیر الدین طوسی در کتاب تجرید الاعتقاد خود، قید پنجمی را تحت عنوان «و مطابقة الدّعوی» اضافه کرده، مقصود از این قید این است که: کاری که توسط مدعی مقام نبوت انجام می گیرد باید مطابق مدعای او باشد مثلا مدعی نبوت

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 127

اگر گفت برای اثبات مدعای خود کور را شفا می دهم، باید کور را شفا بخشد، اگر به جای شفا دادن کور وقتی دست بر سر او کشید فرضا کور نه تنها شفا نگرفته بلکه کر هم بشود، این کار معجزه نخواهد بود، گرچه کاری خارق العاده است و از دست دیگران بر نمی آید، می گویند مسیلمه کذاب که به دروغ ادعای نبوت داشت وقتی شنید که پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از آب چاه کم آبی در دهان مبارک کرده و سپس آن را در آن چاه ریخت و آب چاه زیاد شد، گفت من هم چنین می کنم و او وقتی که چنین کرد آب چاه کاملا خشکید «1»، تعبیر «و مطابقة الدعوی» در عبارت خواجه، ناظر به همین شرط و نکته است.

هستند می خواهند آن را دلیل بر چیزی بدانند (صدق ادعای نبوت) و حال اینکه اگر معجزه بدون علت رخ داده باشد، دلیل بر هیچ امری نخواهد بود.

وانگهی با انکار اصل علیت دیگر هیچ چیز حتی خدا را نمی توان در عالم اثبات کرد. پس اینکه معجزه را بر خلاف قانون علیت و یا استثنائی از آن قانون بدانیم صحیح نیست بلکه اصل علیت یک اصل عقلی و غیر قابل استثنا است لکن باید توجه داشت که معنا و مفهوم اصل علیت این است که هر چیزی علتی دارد اما این سبب نمی شود که علل منحصر شود در علل مادی و عادی شناخته شده به وسیله آزمایشهای علمی؛ زیرا بسیاری از علل تا کنون شناخته نشده و ممکن است در آینده (1) کامل، ابن اثیر، ج 2، ص 138.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 128

شناخته شود به عنوان مثال اگر تا دیروز تنها آتش و خورشید را کانون حرارت می دانستیم به این معنا نبود که ممکن نیست در آینده کانونهای دیگری بر آن افزوده شود.

بنابراین، همانطوری که علل عادی منحصر در علل موجود شناخته شده نیست، همچنین علت منحصر در علل عادی نخواهد بود بلکه علل غیر عادی که خارق العاده نام دارد نیز مشمول قانون علیت است و نسبت به آن استثنا نخواهد بود، پس اعجاز بر اساس نظامی فوق طبیعی انجام می گیرد، نه بر خلاف قانون علیت؛ زیرا کاری خارق العاده ای که به دست نبیی از انبیا یا ولیی از اولیای الهی انجام می گیرد علت آن همان نفس قدسی آن شخصیت الهی است؛ چون بنا نیست که علت، منحصر در علل مادی و

عادی باشد.

نتیجه اینکه: اعجاز نه تنها بر خلاف و ناقض قانون علیت نیست بلکه بر اساس اصل علیت و هماهنگ با آن است.

آیات کریمه قرآن، نفی شده است.

به هر حال، تفسیر کردن آیاتی که دلالت بر نفی تغییر و تحول در سنتهای الهی دارد، به صورتی که جانشین ناپذیری اسباب عادی به عنوان یکی از سنتهای تغییر ناپذیر به حساب آید، تفسیری بی دلیل است، بلکه آیات فراوانی که دلالت بر وقوع معجزات و خوارق عادات دارد دلیل محکمی بر عدم صحت این تفسیر می باشد، تفسیر صحیح آیات مزبور را باید از کتب تفسیر جستجو کرد و در اینجا به طور اجمال اشاره می کنیم که این دسته از آیات شریفه، ناظر به نفی تخلف معلول از علت است نه نفی تعدد علت و جانشین شدن علت غیر عادی نسبت به علت عادی بلکه شاید بتوان گفت که قدر متیقن از مورد این آیات، تأثیر اسباب و علل غیر عادی است.

صادق ما بر این مدعا وقوع معجزات در طول تاریخ به دست انبیای بزرگ الهی و پذیرش آن در ادیان است.

در جو در کنترل اراده کسی در آورد مسلما جنبه عادی ندارد و از یک رابطه ماورای طبیعی حکایت می کند.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 131

منظور از ذکر این مثال ساده این است که لزومی ندارد ما اصرار بورزیم معجزات نمی توانند علل طبیعی داشته باشند همانطور که روی طرف مقابل آن هم نمی توان اصرار ورزید؛ یعنی برای معجزات یک سلسله علل مادی و طبیعی ناشناخته قائل شد؛ زیرا این موضوع گرچه امر ممکنی است ولی دلیلی هم بر لزوم آن نسبت به تمام معجزات در دست نداریم.

البته باید توجه داشت که معجزه در هر دو صورت دارای یک رشته شرایط مادی و طبیعی است (مانند مکان، زمان و ماده ای که معجزه روی آن واقع می شود) آری، اگر نام این شرایط را علل طبیعی بگذاریم در این صورت باید تصدیق کنیم که هر معجزه ای خالی از علل طبیعی نیست «1».

آنها مربوط به اذن خاص الهی است و اختیار آنها به دست افرادی که ارتباط با خدای متعالی ندارند سپرده نمی شود و از این روی دارای دو ویژگی اساسی است: اولا- قابل تعلیم و تعلم نیست، ثانیا- (1) رهبران بزرگ و مسئولیتهای بزرگتر، ص 138.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 132

تحت تأثیر نیروی قویتر قرار نمی گیرد و مغلوب عامل دیگری واقع نمی شود، این گونه خوارق عادات، مخصوص بندگان برگزیده خداست و هرگز در دام گمراهان و هوسبازان نمی افتد، البته مخصوص انبیا نیست بلکه گاهی سایر اولیای الهی همانند ائمه اطهار علیهم السّلام نیز از این کارها برخوردارند، گرچه در اصطلاح به آنها معجزه نمی گویند بلکه «کرامت» نامیده می شود «1».

به هر حال، اگر بخواهیم به طور روشن و واضح، فرقهای اساسی این دو نوع خوارق عادات را برشمریم به اختصار چنین است:

بلکه توانایی هر یک محدود به امور معینی می باشد لذا برای همه، همان کارهای معین را تکرار می کنند. و باز از طرف دیگر، مرتاضان و مانند آنها در هر شرایطی از زمان و مکان و با هر ابزاری قادر به انجام کارهای خود نیستند، غالبا محتاج به ابزار معین و شرایط خاصی از نظر زمان و مکان یا سایر جهات هستند.

در حالی که معجزات پیامبران هیچیک از این قیود و شرایط را ندارد و چون متکی به نیروی لا یزال و نامحدود خداست، پیامبر نیازمند به تعلیم و تربیت و تمرین (1) آموزش عقاید، آقای مصباح یزدی، ج 1 و 2، ص 264.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 133

خاصی برای انجام معجزات نیست، حتی ممکن است مانند حضرت مسیح علیه السّلام در همان گاهواره با سخن گفتن شیرین و جذاب خود اعجاز کند.

از سوی دیگر معجزات پیامبران بر محور موضوعات خاصی دور نمی زند، لذا کرارا اتفاق افتاده که افراد حقیقتجو (نه لجوج و معاند) از پیامبران عصر خود معجزه خاصی می خواستند، آنها هم از انجام آن سر باز نمی زدند، ولی غیر پیامبران چنین نیستند و نمی توانند با هر پیشنهادی موافقت نمایند.

از جهت دیگر: معجزات انبیا علیهم السّلام نیازمند به ابزار و شرایط زمانی و مکانی خاصی نبوده است و خلاصه هیچگونه از آن محدودیتها و قیود و شرایط خاصی که در کارهای خارق العاده دیگران وجود دارد در معجزات آنها نیست «1».

او صرفا یک قدرت انسانی است و مانند آن بسیارند، ولی معجزات انبیا قابل معارضه نیست چون متکی به یک قدرت لا یزال و نامحدود است، لذا معجزات انبیا همراه با تحدی، انجام می گیرد و این جرئت را دارند که به همه جهانیان خطاب کنند اگر می توانید مثل آن را بیاورید.

از کارهای خوارق عاداتی که انجام می دهند، با در نظر گرفتن طرز اخلاق و رفتار آنها در اجتماع، می تواند راهنمای خوبی برای پی بردن به وضع آنها باشد و هدف اصلی و نهایی آنها را روشن سازد.

تفاوت اساسی انبیا و معجزاتشان با این گونه اشخاص و کارهایشان خیلی واضح است، انبیا دارای هدف عالی تربیتی بوده اند و معجزاتی که می آوردند به همین منظور یعنی برای راهنمایی و هدایت نوع بشر و اجرای برنامه های اصلاحی بوده و هیچگونه قصد اغفال و سوء استفاده و کسب شهرت و امثال آن را نداشته اند.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 135

این هدف مقدس از لابلای اعمال و چگونگی سلوک آنها با مردم و سوابق زندگی آنها، به خصوص در طرز بهره برداری از معجزاتی که انجام می دادند کاملا مشخص می شود.

در رابطه با اعجاز مباحث دیگری قابل طرح است لکن چون اساس بحث ما در اعجاز قرآن است به همین مقدار اکتفا می کنیم و طالبین به کتبی که در رابطه با معجزات و اثبات رسالت انبیا نوشته شده مراجعه نمایند.

هزار و چهارصد سال قبل در محیط تاریک حجاز تجلی کرد، امروز بر ما تجلی می کند، بلکه گذشت زمان و پیشرفت علم و دانش به ما امکاناتی داده که بتوانیم استفاده بیشتری از آن نسبت به مردم اعصار گذشته بنماییم، پیداست که هر چه رنگ زمان و مکان به خود نگیرد تا ابد و در سراسر جهان پیش خواهد رفت. و بدیهی است یک دین جهانی و جاودانی باید یک سند حقانیت جهانی و جاودانی هم در اختیار داشته باشد.

کرده اند، تصدیق کرده اند که از جنبه فصاحت و بلاغت و زیبایی سخن بی نظیر است، چرا که قرآن از سبک مخصوصی برخوردار است، نه نثر است و نه شعر، در صورتی که همه سخنها یا نثر است و یا شعر، «اما شعر نیست» به دلیل اینکه وزن و قافیه که در شعر کهن از پایه های اصیل شعر محسوب می شد ندارد، و علاوه بر وزن و قافیه، از رکن دیگر شعر که تخیل است هیچ استفاده نکرده بلکه مطالب را بدون هیچگونه تخیل بیان نموده است.

مراد از تخیلات همان تشبیهات مبالغه آمیزی است که در اشعار آورده می شود تا آنجا که گفته شده «أحسن الشّعر أکذبه» یعنی بهترین شعرها دروغترین آنهاست؛ چون هر چه دروغتر باشد قشنگ تر می شود مثل شعر این شاعر:

یا رب چه چشمه ای است محبت که من از آن* یک قطره آب خوردم و دریا گریستم طوفان نوح زنده شد از آب چشم من* با آنکه در غمت به مدارا گریستم چنانکه ملاحظه می کنید این شعر، به همان نسبت که دروغ است شیرین است، قرآن اساسا خود مسائل معنوی را در نهایت روانی و با جذابیت خاصی طرح می نماید و نیازی به تشبیهات دروغ ندارد.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 138

«و اما نثر نیست» به جهت اینکه هیچ نثری آهنگ بردار نیست و قرآن عجیب آهنگین است، آیا تا کنون دیده اید که یک کتاب دینی یا غیر دینی را بتوان با آهنگهای مختلف خواند؟ تنها کتابی که می توان آن را با آهنگ قرائت کرد قرآن است، آیات مختلف قرآن آهنگهای مختلف می پذیرد؛ یعنی آهنگهای مختلف متناسب با معانی آیات است مثلا اگر

تخویف بکند آهنگی می پذیرد که دل را تکان داده و بترساند، و آیات تشویقی آهنگی می پذیرد که آرامش ببخشد.

به هر حال، قرآن کریم از جهات مختلف و از جنبه های گوناگون معجزه است که در رابطه با اعجاز قرآن و جهات مختلف آن کتابهای بسیار نوشته شده و هر مؤلفی در تألیفش (که بعضیها تماما در رابطه با اعجاز قرآن است و بعضی دیگر بخشی از مباحث آن کتاب به اعجاز قرآن اختصاص یافته است) تا جایی که امکان بحث اعجاز بود در آن رابطه بحث کرده است، در عین اینکه کتب بی شماری در این رابطه تألیف شده، هنوز تمام جنبه های اعجاز قرآن بررسی نشده است.

و به تعبیر دیگر: حق قرآن در این راستا (همانند بقیه ابعاد آن) ادا نشده است، و یقینا ما نیز در این نوشتار که در حد یک درس است نخواهیم توانست حق این مهم را ادا کنیم ولی از باب اینکه:

آب دریا را اگر نتوان کشید هم به قدر تشنگی باید چشید

به گوشه ای از جنبه های اعجاز اشاره می کنیم «1».

بعضی از جنبه های اعجاز قرآن در درس پیشین مورد بررسی قرار گرفت از قبیل: (1) برای آگاهی بیشتر به جنبه های اعجاز قرآن به این کتابها مراجعه کنید: المیزان، ج 1 تفسیر نمونه، ج 1، و البیان، آیت اللّه خویی، و معجزه بزرگ، محمد ابو زهره، ترجمه محمود ذبیحی، و معارف اسلامی 2، و وحی و نبوت و آشنایی با قرآن، شهید مطهری، و اعجاز القرآن، رافعی، و اسرار البلاغه و دلائل الاعجاز، عبد القاهر جرجانی، و رهبران بزرگ و مسئولیتهای بزرگتر، آقای مکارم شیرازی، و شناخت قرآن، دزفولی و آموزش عقاید،

آقای مصباح یزدی، درس سی و دوم، و التمهید فی علوم القرآن، محمد هادی معرفت، ج 4، و اتقان، سیوطی، ج 2، ص 148.

و برهان، زرکشی، ج 2، و بحار، ج 17، ص 159- 225.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 139

تحدی به مثل، تحدی به آورنده آن، تحدی از جهت هماهنگی و عدم اختلاف و ...

و به جنبه های دیگر آن به اختصار در این درس خواهیم پرداخت و آنها عبارتند از:

الف- اعجاز قرآن از نظر فصاحت و بلاغت.

ب- اعجاز قرآن از نظر علو معنا و محتوا.

ج- اعجاز قرآن از نظر جاذبه و دلربایی.

د- اعجاز قرآن از نظر اخبار به غیب.

ه- اعجاز قرآن از نظر وسعت معارف.

در هیچ نثری تا کنون دیده نشده است و هیچ نثری مانند قرآن، پذیرش آهنگهای متناسب با عوالم معنوی را ندارد «1».

«عبد القاهر جرجانی» مبتکر علوم بلاغت، علم معانی و بیان را برای درک اعجاز قرآن بنا نهاد و به همین منظور دو کتاب «اسرار البلاغه و دلائل الاعجاز» را به نگارش (1) معارف اسلامی، 1- 2، ص 162.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 140

در آورد.

رافعی در کتاب اعجاز القرآن خود بلاغت قرآن را مورد سنجش قرار داده است، از جمله سخنان او در این رابطه چنین است:

«فصاحت قرآن، فوق فصاحتهای فنی است که علوم بلاغتی از آن گفتگو می کند، حقیقت اعجاز قرآن یکی از اصول لا ینحل و مطالب مرموز تاریخ است که تا کنون هیچ کس کاملا به کشف آن موفق نگشته است ...».

«در طول روزگار، عقول بشری بر قرآن برتری نیافته و پیوسته آراء و افکار انسانی نسبت به آن پست و ناچیز به شمار می آید و این خود بهترین وجه برای اعجاز آن است».

«یگانه مبیّن اهمیت اصول بیانی قرآن، همانا دقت نظر در حقیقت معنی و ارتباط آن با سیاق الفاظ دیگر از اشتباه و نظائر آن است ... و نظر در وجوهی که به مناسبت آنها الفاظ انتخاب شده است و همچنین نظر در روابط الفاظ و معانی و حروف و صیغ و تناسب آنها با ویژگیهای صوتی و موقعیت آن در دلالت وضعی و توجه به سیاق کلام و وجه حذف و ایجاز و تکرار و جز اینها که همه آنها به بهترین وجه در قرآن رعایت شده است و بدون هیچگونه تصنع

و تکلف چنان است که همه آن در یک قالب ریخته شده است و این نکات به آن درجه ای که در قرآن است در بلاغت انسانی پیدا نمی شود ...».

«هر کدام از کلمات قرآن، دارای روحی متناسب با حالات ترکیب و با نظم و روش کلام است که در ترکیبات دیگران وجود ندارد و از آن روح جز اعجاز نمی توان تعبیر کرد».

«هر گاه عبارات قرآن تبدیل به عبارات دیگر شود، در حکم ترجمه محسوب می شود، هر قدر در کلمات فصحا تفحص کنیم، ترکیبی که قابل مقایسه با قرآن باشد یافت نمی شود و به خوبی واضح است که از صنع انسانی است و دارای طراوت کلام الهی نیست و در مقایسه با قرآن انحطاط آن معلوم می شود»، (پایان کلام رافعی در

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 141

اعجاز القرآن).

جاذبه این کتاب بقدری است که اگر یک آیه از آن در میان کلمات دیگران قرار گیرد همچون ستاره ای فروزان در شب تاریک می درخشد» «1».

2- ولید بن مغیره مخزومی، مردی که به حسن تدبیر و فکر سائب شهرت داشت و برای حل مشکلات اجتماعی از فکر و تدبیر او در زمان جاهلیت استفاده می کردند و به همین جهت او را «ریحانه قریش» می نامند، پس از اینکه چند آیه از اول سوره غافر را از پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم شنید به محفلی از طایفه بنی مخزوم حاضر شد و چنین گفت:

«به خدا سوگند از محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم سخنی شنیدم که نه شباهت به گفتار انسانها دارد و نه پریان ... «و إنّ له لحلاوة و إنّ علیه لطلاوة و إنّ أعلاه لمثمر و إنّ أسفله لمغدق و إنّه لیعلوا و لا یعلی علیه» «2». (1) تفسیر نمونه، ج 1، ص 90 به نقل از قرآن و آخرین پیامبر.

(2) مجمع البیان، ج 10، سوره مدثر، و سیره ابن هشام، ج 1 ص 288.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 142

یعنی: «گفتار او شیرینی خاصی و زیبایی مخصوصی دارد، بالای آن (همچون شاخه های درختان تنومند) پر ثمر و پایین آن (مانند ریشه های درختان کهن) پر مایه است، گفتاری است که بر هر چیز پیروز می شود و چیزی بر آن پیروز نخواهد شد».

3- «کارلایل» مورخ و دانشمند معروف انگلیسی درباره قرآن می گوید: «اگر یک بار به این کتاب مقدس نظر افکنیم حقایق برجسته و خصائص اسرار وجود، طوری در مضامین جوهری آن پرورش یافته که عظمت و

حقیقت قرآن به خوبی از آنها نمایان می گردد و این خود مزیت بزرگی است که فقط به قرآن اختصاص یافته و در هیچ کتاب علمی و سیاسی و اقتصادی دیگر دیده نمی شود، بلی خواندن برخی از کتابها تأثیرات عمیقی در ذهن می گذارد ولی هرگز با تأثیر قرآن قابل مقایسه نیست، از این جهت بایستی گفت: مزایای اولیه قرآن و ارکان اساسی آن مربوط به حقیقت و احساسات پاک و عناوین برجسته مسائل و مضامین مهم آن است که هیچگونه شک و تردید در آنها راه نیافته و پایان تمام فضائلی را که موجد تکامل و سعادت بشری است در بر داشته و آنها را به خوبی نشان می دهد» «1».

4- «جان دیون پورت» مؤلف کتاب «عذر تقصیر به پیشگاه محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و قرآن» «2»، می نویسد: «قرآن به اندازه ای از نقائص مبرا و منزه است که نیازمند کوچکترین تصحیح و اصلاحی نیست و ممکن است از اول تا به آخر آن خوانده شود بدون اینکه انسان کمترین ناراحتی از آن احساس کند».

و باز او می نویسد: «و همه این معنا را قبول دارند که قرآن با بلیغ ترین و فصیح ترین لسان و به لهجه قبیله قریش که نجیب ترین و مؤدب ترین عربها هستند نازل شده است ... و مملو از درخشنده ترین اشکال و محکمترین تشبیهات است ...» «3». (1) تفسیر نمونه، ج 1، ص 91 به نقل از مقدمه کتاب سازمانهای تمدن امپراطوری اسلام.

(2) ص 111.

(3) همان مدرک صفحه 91.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 143

5- «گوته» شاعر و دانشمند آلمانی می گوید: «قرآن اثری است که

به واسطه سنگینی عبارت آن خواننده در بادی امر رمیده می شود و سپس مفتون جاذبه آن می گردد و بالأخره بی اختیار مجذوب زیباییهای متعدد آن می شود» «1».

و در جای دیگر می گوید: «سالیان درازی کشیشان از خدا بی خبر ما را از پی بردن به حقایق قرآن مقدس و عظمت آورنده آن محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم دور نگاه داشته اند؛ اما هر قدر که ما قدم در جاده علم و دانش گذارده باشیم، پرده های جهل و تعصب نابجا از بین می رود و به زودی این کتاب توصیف ناپذیر (قرآن) عالم را به خود جلب نموده و تأثیر عمیقی در علم و دانش جهان کرده، عاقبت محور افکار مردم جهان می گردد».

و هم او می گوید: «ما در ابتدا از قرآن رو گردان بودیم اما طولی نکشید که این کتاب توجه ما را به خود جلب نمود و ما را دچار حیرت ساخت تا آنجا که در برابر اصول و قوانین علمی و بزرگ آن سر تسلیم فرود آوردیم».

6- «ویل دورانت» مورخ معروف می گوید: «قرآن در مسلمانان آنچنان عزت نفس و عدالت و تقوایی به وجود آورده که در هیچ یک از مناطق جهان ... شبیه و نظیر نداشته است».

سخنانی که دانشمندان غیر مسلمان در رابطه با قرآن گفته اند بسیار است و ما را یارای نقل همه آنها نیست در این مختصر به همین چند فراز بسنده می کنیم.

که نسلهای بعد هم نتوانسته اند قدم در جای قدم آنها بگذارند (1) از کتاب عذر تقصیر به پیشگاه محمد و قرآن.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 144

و می توان گفت در فصاحت و بلاغت و محسنات کلام، به آخرین درجات کمال رسیده بودند.

قرآن کریم در این یگانه صفت که عرب جاهلی به آن می نازید با آنها به معارضه برخاست و غرور آنها را تحریک کرد تا آن حد که درهم ریختن اساس عقاید دینی آنها را منوط به آن کرد که آنان قدرت آوردن مثل قرآن را ندارند ولی قریش و سایر اعراب در برابر دعوت قرآن به معارضه:

وَ إِنْ کُنْتُمْ فِی رَیْبٍ مِمَّا نَزَّلْنا عَلی عَبْدِنا فَأْتُوا بِسُورَةٍ مِنْ مِثْلِهِ ... «1»، پاسخی جز عجز و ناتوانی نداشتند لذا میدان را خالی کرده و پا به فرار نهادند چنانکه قرآن کریم نقل می کند:

أَلا إِنَّهُمْ یَثْنُونَ صُدُورَهُمْ لِیَسْتَخْفُوا مِنْهُ أَلا حِینَ یَسْتَغْشُونَ ثِیابَهُمْ یَعْلَمُ ما یُسِرُّونَ وَ ما یُعْلِنُونَ «2».

یعنی: «آنها دلهای خود را از قرآن بر می گرداندند تا از آن خود را پنهان دارند، بدانید آنگاه که آنها سر در جامه فرو می برند، خدا می داند آن را پنهان می دارند و آن را که آشکار می سازند».

تا جایی که تاریخ نشان می دهد کمتر افرادی حاضر به معارضه با قرآن شدند و آنهایی هم که به معارضه با قرآن برخاسته اند عرض خود بردند و زحمت مسلمین را روا داشتند. در تاریخ نام بعضیها که احتمالا یا یقینا به معارضه با قرآن برخاسته بودند، برده شده که آنها پس از اقدام به این کار، بعضیها به عجز خود اعتراف نموده و بعضی دیگر نیز کلماتی را که

حقا مایه رسوایی خودشان بود سر هم کرده و به عنوان همانند قرآن عرضه نمودند که هر انسان صاحب فنی می داند آن جملات جز اینکه ماهیت گوینده آنها را روشن سازد چیز دیگری را نشان نمی دهد: (1) سوره بقره، آیه 23.

(2) سوره هود، آیه 5.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 145

الف- در تاریخ نام عبد اللّه بن مقفّع، ابو شاکر دیصانی، عبد الکریم بن ابی العوجا و عبد الملک بصری و متنبّی احمد بن حسین کوفی و ابو العلا معرّی و مسیلمه کذاب و ... «1» را برده اند که اینها در مقام معارضه با قرآن بر آمده بودند که احیانا ممکن است این نسبت به بعضیها صحیح نباشد، به هر حال، گفته شد که چهار نفر اول (عبد اللّه بن مقفع، ابو شاکر دیصانی، عبد الکریم بن ابی العوجا و عبد الملک بصری) که از مادیین عرب بودند سالی در مسجد الحرام گرد آمده و در مورد حج و اسلام و پیامبر، سخن می گفتند و ناراحتی خود را در نیرومندی اسلام و مسلمانان بازگو می کردند، سپس به اتفاق آرا تصمیم گرفتند با قرآن که اساس و محور اسلام است، معارضه کنند، هر یک از آنها تعهد نمودند که تا یک سال، ربع قرآن را مورد نقض قرار دهند، سال دیگر که در موسم حج به همدیگر رسیدند و از عملکرد همدیگر جویا شدند هر کدام آیه ای را ذکر کردند که آنها را به حیرت انداخته بود و به زانو در آورده و آنها را از معارضه با قرآن منصرف کرده بود: ابن ابی العوجا گفت آیه:

لَوْ کانَ فِیهِما آلِهَةٌ إِلَّا اللَّهُ لَفَسَدَتا

«2»، مرا به حیرت انداخته است.

دیگری آیه: یا أَیُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَنْ یَخْلُقُوا ذُباباً ... «3» را خواند و گفت: این آیه مرا متحیر ساخته و به خود مشغول کرده است.

سومی گفت: آیه یا أَرْضُ ابْلَعِی ماءَکِ وَ یا سَماءُ أَقْلِعِی «4» چنان مرا متحیر کرده که به آیه دیگر نرسیده ام.

چهارمی اظهار داشت من در آیه: فَلَمَّا اسْتَیْأَسُوا مِنْهُ خَلَصُوا نَجِیًّا «5» متحیر (1) التمهید فی علوم القرآن، ج 4 از ص 227- 249 را ملاحظه نمایید.

(2) سوره انبیاء، آیه 22.

(3) سوره حج، آیه 73.

(4) سوره هود، آیه 44.

(5) سوره یوسف، آیه 80.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 146

مانده ام، بلاغت توأم با ایجاز این آیه مرا چنان در تفکر فرو برد که به دیگر آیات نپرداخته ام در این هنگام که آنان به عجز و ناتوانی خود اعتراف می کردند امام صادق علیه السّلام از کنار آنها عبور می کرد این آیه را تلاوت کرد: قُلْ لَئِنِ اجْتَمَعَتِ الْإِنْسُ وَ الْجِنُّ عَلی أَنْ یَأْتُوا بِمِثْلِ هذَا الْقُرْآنِ لا یَأْتُونَ بِمِثْلِهِ وَ لَوْ کانَ بَعْضُهُمْ لِبَعْضٍ ظَهِیراً «1».

ب- مسیلمه کذاب از مردم «یمامه» نیز به معارضه با قرآن برخاسته و به اصطلاح آیاتی را آورده است که انسان از نقل آنها شرم دارد، در عین حال بد نیست چند جمله از آنها را که زنندگی کمتری دارد در اینجا بیاوریم:

1- در برابر سوره «الذاریات»، این جمله ها را آورده است:

«و المبذّرات بذرا و الحاصدات حصدا! و الذّاریات قمحا! و الطّاحنات طحنا! و العاجنات عجنا! و الخابزات خبزا! و الثّاردات ثردا! و اللاقمات لقما! إهالة

و سمنا!» «2».

یعنی: «قسم به دهقانان و کشاورزان! قسم به درو کنندگان! قسم به جدا کنندگان گندم از کاه! قسم به خمیر کنندگان! قسم به پخت کنندگان نان! قسم به ترید کنندگان! قسم به افرادی که لقمه های چرب و نرم بر می دارند!!».

2- «یا ضفدع بنت ضفدعین! نقی ما تنقین! نصفک فی الماء و نصفک فی الطّین! لا الماء تکدّرین و لا الشّارب تمنعین!» «3».

یعنی: «ای قورباغه دختر قورباغه! آنچه می خواهی صدا کن! نیمی از تو در آب و نیم دیگر در گل است! نه آب را گل آلود می کنی و نه کسی را از خوردن آب جلو گیری می نمایی!!».

و عباراتی هم در المیزان و التمهید فی علوم القرآن، نقل شده که نیازی به ذکر این (1) سوره اسراء، آیه 88، برای آگاهی بیشتر به این داستان، رجوع کنید به احتجاج طبرسی، ج 2، ص 142 و بحار، ج 17، ص 213 و التمهید، ج 4، ص 240.

(2) اعجاز القرآن، رافعی.

(3) قرآن و آخرین پیامبر، و تفسیر نمونه، ج 1، ص 89.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 147

اضافات نیست «1».

با مراجعه به تاریخ و روشن شدن این جهت که در طول تاریخ، تعداد افرادی که به معارضه با قرآن برخاسته اند به عدد انگشتان نمی رسد، معلوم می شود که مخالفین با همه عنادی که به اسلام داشتند، قادر بر آوردن مثل قرآن نبودند و گرنه اقدام می کردند؛ زیرا این کار آسانترین و کم هزینه ترین کار برای مبارزه با اسلام است. در قرون اخیر نیز استعمارگران غرب برای تضعیف مقام قرآن تلاشها کرده اند و می کنند و مدعیان دروغین پیروی حضرت مسیح علیه السّلام برای پایین

آوردن عظمت اسلام در هر سال و هر ماه اموال گزافی خرج می کنند، سیاستبازان و گردانندگان سیاست جهان، قرنهاست که برای زیر سلطه در آوردن کشورهای اسلامی و چپاول ثروت آنها به طور آشکار و نهان با قرآن مبارزه می کنند، ولی هیچگاه به خود اجازه نداده اند که هیأتی از سخنوران جهان را تشکیل دهند که بتوانند به ندای تحدی قرآن پاسخ دهند و یا لا اقل یک سوره مثل قرآن را بیاورند و به جهانیان عرضه نمایند، با اینکه این کار اگر برای بشر میسر بود برای آنها سهلترین و کم خرج ترین کارها بود؛ زیرا این کار به مراتب از ایجاد ادیان مصنوعی از قبیل، بهاییگری، بابیگری و قادیانیگری آسانتر است.

اعجاز قرآن به گونه ای است که حتی کلام پیامبر و امیر المؤمنین علیهما السّلام که سر آمد فصحا و بلغاء بودند همانند آن نخواهد بود.

و با در نظر گرفتن زمان و مکان نزول آن، معلوم می شود که قرآن کلام الهی است و از طاقت بشر گرچه تحصیل کرده و از نوابغ جهان باشد، خارج است، چه رسد به انسان عادی درس نخوانده و پرورش یافته در محیطی آکنده از جهل (زیرا اگر پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم پیامبر نبود و قرآن از طرف خدا برای هدایت بشر بر او نازل نمی شد، او فردی عادی و شخصی درس نخوانده از همان مردم قریش بود، یقینا توان آوردن چنین کتابی را با محتوای این چنین نمی داشت).

قرآن حاوی مطالبی در زمینه معارف و الهیات، و مبدأ و معاد، شناخت انسان از بدو خلقت تا مرگ و پس از مرگ، ماورای طبیعت از روح و ملک و جن، فلکیات و زمین و تاریخ و شئون زندگی انبیای گذشته و آنچه که بین آنها و اممشان گذشته بود، و احتجاجات و امثال و حکم و اخلاقیات و حقوق خانواده و حقوق مدنی و سیاسات و نظام اجتماعی و قوانین جنگ و صلح و قضا و قدر و عبادات و معاملات و نکاح و طلاق و میراث و حدود و دیات و قصاص و ... است و تمامی این امور با دلایل قاطع و براهین واضح بررسی و اثبات شده است به گونه ای که نه سابقه داشت و نه لاحقه و با گذشتن چهارده قرن هنوز خللی در دستورات و قوانین و احکامی که از ناحیه قرآن ارائه شده است وارد نشده و هنوز کسی نتوانسته به معارضه با آنها برخیزد «1». و بررسی در محور هر یک از این موضوعات

نیازمند به تدوین کتابی است. (1) البیان، ص 67.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 149

مطالبی که قرآن آنها را مطرح کرده و به بحث در پیرامون آنها می پردازد به گونه ای است که با مباحث معمولی و به آن کیفیتی که در بین دانشمندان رایج است فرق دارد، به عنوان نمونه:

1- انسان در مکتب قرآن از انسانی که بشر از راه حس می شناسد به مراتب گسترده تر است، انسانی که بشر از راه حس می شناسد در میان دو پرانتز (تولد و مرگ) قرار دارد و قبل و بعد این پرانتزها را تاریکی گرفته است و از نظر حس، مجهول است ولی انسان قرآن، این پرانتزها را ندارد، و از دو طرف به مبدأ و معاد می پیوندد، برنامه های وسیع و پهناور قرآن برای سازندگی انسانهاست که هر یک گوشه ای از اعتقادات و اخلاق و اعمال بیرون از شمار، انسانیت را فرا گرفته است و به تمام دقایق و جزئیات آن رسیدگی می کند.

قرآن به یک معنا کتاب انسان شناسی است اما به گونه ای که خدای انسان او را آفریده است و چون کتاب انسان شناسی است، پس کتاب خدا شناسی نیز هست؛ زیرا سرشت روح انسان از خدا و به سوی خداست و اگر انسان خود را بشناسد خدا را شناخته است و تا خود را نشناسد، خدای خود را به درستی نمی تواند بشناسد. و از طرف دیگر تنها از طریق شناختن خداست که انسان به واقعیت حقیقی خود پی می برد.

2- خدای قرآن غیر از آن خدایی است که مردم عصر نزول قرآن به آن معتقد بودند چرا که: قرآن پیوند و ارتباط با خدا را در

همه شئون زندگی انسانها جریان می دهد، قرآن، خدا را، یک موجود بیگانه با بشر معرفی نمی کند که او را صرفا محرک اول یا واجب الوجودی که فقط او را آفریده است بشناسد.

در منطق قرآن، خداوند در همه صحنه های زندگی بشر حاضر است و به او نزدیکتر از رگ گردن اوست، آنان که به او ایمان دارند، دوست دارد، آنان نیز او را

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 150

دوست دارند: «یُحِبُّهُمْ وَ یُحِبُّونَهُ» «1»، خدای قرآن یک مطلوب و محبوب است، مایه دلبستگی بشر است، روح بشر را مشتعل و آماده فداکاری در راه حق می سازد، احیانا خواب شب و آسایش روز را از او می گیرد؛ زیرا به صورت عالیترین ایده در زندگی او تجلی می کند، او دلهای بشر را به خود جذب می کند و به آنها آرامش می بخشد:

«أَلا بِذِکْرِ اللَّهِ تَطْمَئِنُّ الْقُلُوبُ» «2» چقدر فرق است بین این خدا شناسی و آن خدا شناسی عصر نزول قرآن که می گفتند: ما به خدای خالق جهان دسترسی نداریم و او نیز از حالات ما آگاهی ندارد، بنابراین، بتها را پرستش می کنیم تا در نزد خدای بزرگ شفیع ما باشند و حالات ما را در نزد آن خدای بزرگ مشروحا بیان کنند.

در منطق قرآن تمام موجودات حتی ریگهای بیابان از عمق و ژرفای وجود خود با او سر و کار دارند، او را ثنا و تسبیح می گویند، وَ إِنْ مِنْ شَیْ ءٍ إِلَّا یُسَبِّحُ بِحَمْدِهِ «3».

به هر حال، در هر مسئله ای از مسائل انسانی که به قرآن مراجعه می کنیم می بینیم قرآن آن را در سطح عالیتری از آنچه که در بین دانشمندان مطرح است، مطرح و

بررسی کرده است و حتی اگر دانشمندی سخن درستی داشته باشد اغلب آن سخن نشأت گرفته از تعلیمات قرآن است.

پنبه در گوششان فرو کنند تا مبادا صدای قرآن پیامبر را بشنوند و مجذوب او گردند!! در همین راستا بود وقتی که دو نفر از قبیله خزرج به نامهای «اسعد بن زراره» و «ذکوان» برای کمک و تنظیم قرارداد نظامی به مکه آمدند و از هم پیمانان خود در جنگ، با قبیله «اوس» کمک خواستند، آنها پاسخ منفی دادند و گفتند: ما خود مبتلا به جنگ داخلی شده ایم؛ زیرا شخصی به نام «محمد» در بین ما ادعای پیامبری دارد و خدایان ما را رد کرده و همه را به خدای واحد دعوت می کند و عده ای از مردم آشکارا و نهان به او ایمان آورده اند و فعلا هر روزه بین ما و طرفداران او درگیری وجود دارد، لذا ما را توان کمک شما در جنگ با رقیبتان در مدینه نیست.

وقتی که آن دو نفر خواستند برای طواف خانه خدا به مسجد الحرام بروند، به آنها توصیه کردند که در گوششان پنبه فرو کنند تا مبادا صدای پیامبر را بشنوند؛ زیرا می دانستند با شنیدن آوای قرآن پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم تحت تأثیر قرار می گیرند، آنها (1) وَ قالُوا مَهْما تَأْتِنا بِهِ مِنْ آیَةٍ لِتَسْحَرَنا بِها فَما نَحْنُ لَکَ بِمُؤْمِنِینَ، (سوره اعراف، آیه 132).

فَقالَ الَّذِینَ کَفَرُوا مِنْهُمْ إِنْ هذا إِلَّا سِحْرٌ مُبِینٌ، (سوره مائده، آیه 110).

وَ إِنْ یَرَوْا آیَةً یُعْرِضُوا وَ یَقُولُوا سِحْرٌ مُسْتَمِرٌّ، (سوره قمر، آیه 2).

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 152

می گویند: ما طبق سفارش مشرکین مکه در گوشمان پنبه گذاشتیم و وارد مسجد الحرام شدیم، ناگاه در هنگام طواف چشممان به مردی نورانی که قیافه ای زیبا و جذاب داشت

افتاد و دیدیم که در لب زمزمه ای دارد، به خود گفتیم: پنبه از گوش بیرون کنیم، اگر سخنش حق و صحیح بود بپذیریم و اگر باطل می گوید که زیر بار نمی رویم، وقتی پنبه را از گوش در آورده و به سخن او گوش فرا دادیم دیدیم آهسته آیات قرآن را می خواند، با شنیدن آیات قرآن چنان دلمان نرم شده که سر از پا نشناخته عاشق و شیفته او شدیم، این دو مرد همانهایی هستند که در بازگشت به مدینه، زمینه مهاجرت حضرت را فراهم ساختند و خود از مؤمنین ثابت و پایدار در تاریخ اسلام شدند و در بازگشتشان به مدینه به قبیله خود گفتند که ما در تنظیم قرار داد نظامی موفق نبودیم ولی شخصی را در مکه یافتیم که اگر او را به مدینه بیاوریم او می تواند جنگ چندین ساله ما را به پایان برساند و این دشمنیها را به دوستی مبدل سازد و از همینجا زمینه مهاجرت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را به مدینه فراهم ساختند.

به هر حال، گواهی دشمنان اسلام در صدر اسلام به عظمت و جذابیت قرآن همانند سخن ولید بن مغیره مخزومی، بخاطر همین جذابیت و دلربائی قرآن بود؛ زیرا آنان اهل زبان بوده و به تمام جهات، زیبائی قرآن را پی می بردند، کم سخن نیست که سر کرده مخالفین با صراحت بگوید که: «من از محمد سخنی شنیدم که نه شباهت به گفتار انسانها دارد و نه پریان ... گفتار او شیرینی خاص و زیبائی مخصوصی دارد، بالای آن (همچون شاخه های درختان برومند) پر ثمر و پایین آن (مانند ریشه های درختان کهن) پر مایه

است، گفتاری است که بر هر چیز برتری داشته و پیروز می شود و چیزی بر آن برتری پیدا نکرده و پیروز نخواهد شد» «1».

انسان وقتی گوش دل به قرآن فرا می دهد با جان خود درک می کند که خدا از طریق آیات آن، با ما سخن می گوید و حلاوت سخن خدا را در روح خود احساس می کند، (1) سیره ابن هشام، ج 1، ص 288.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 153

انسان از طریق قرآن خود را در می یابد، هستی را معنادار می بیند و خود را به ابدیت پیوسته می بیند، بر عقده های درونی پیروز می شود و از اسارت نفس آزاد می گردد، وحشت مرگ که انسان به علت هراس از آن تن به ذلت و خواری و تسلیم می دهد، از او فرو می ریزد و به جای آن، دلش آکنده از ترس عواقب اعمال سوء می شود که در زندگانی ابدی دامنگیر او خواهد شد:

اللَّهُ نَزَّلَ أَحْسَنَ الْحَدِیثِ کِتاباً مُتَشابِهاً مَثانِیَ تَقْشَعِرُّ مِنْهُ جُلُودُ الَّذِینَ یَخْشَوْنَ رَبَّهُمْ «1».

خداوند قرآن را «آیات بینات، نشانه های روشن، نور، هدایت، شفا و رحمت» می نامد، به همین دلیل است که در دهها آیه امر می کند که در قرآن تفکر و تدبر کنید:

أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلی قُلُوبٍ أَقْفالُها «2».

علی علیه السّلام که پرورش یافته در مکتب قرآن است در خطبه ای که متقین را توصیف می کند، می فرماید:

«یستشیرون به دواء دائهم».

یعنی: «اهل تقوا درمان دردهای جانکاه خود را در قرآن جستجو می کنند».

هرگز نمی توان گفت سخنی که این چنین جاذبه و دلربایی و قدرت تأثیر دارد، راست نیست، بلکه پیامبر آن را برای تأمین موقعیت اجتماعی خود به خدا تهمت بسته است، در همین

قرآن، آیاتی به چشم می خورد که اگر پیامبر سخنی را پیش خود ساخته و به ما نسبت دهد، رگ حیات او را خواهیم کشید و با قدرت با او برخورد خواهیم کرد:

وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ الْأَقاوِیلِ لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ، ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِینَ، فَما مِنْکُمْ مِنْ أَحَدٍ عَنْهُ حاجِزِینَ «3». (1) سوره زمر، آیه 23.

(2) سوره محمد، آیه 24.

(3) سوره حاقه، آیه 44- 47.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 154

به هر حال، هیچ کلامی حتی کلام پیامبر و علی علیه السّلام خواه نثر و خواه نظم در جاذبه و دلربایی به پایه قرآن نمی رسد و این موضوع بر هیچ اهل فنی پوشیده نیست.

به حضرت مریم و زندگی او و داستان قوم سبأ و سد مأرب و قصه اسکندر ذو القرنین و امثال اینها که قرآن در بعضی از این موارد پس از نقل داستان، خطاب به حضرت رسول اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم می فرماید: «اینها از خبرهای غیبی است که از طریق وحی به تو اطلاع می دهیم و گرنه، نه تو و نه قوم تو از آنها اطلاع نداشتید».

نظیر آیه ای که بعد از نقل سرگذشت حضرت نوح می گوید: (1) ر. ک: المیزان، ج 1، ص 63، و البیان، ص 67.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 155

تِلْکَ مِنْ أَنْباءِ الْغَیْبِ نُوحِیها إِلَیْکَ ما کُنْتَ تَعْلَمُها أَنْتَ وَ لا قَوْمُکَ مِنْ قَبْلِ هذا ... «1».

و یا پس از نقل داستان حضرت یوسف علیه السّلام می گوید:

ذلِکَ مِنْ أَنْباءِ الْغَیْبِ نُوحِیهِ إِلَیْکَ وَ ما کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ أَجْمَعُوا أَمْرَهُمْ وَ هُمْ یَمْکُرُونَ «2».

و پس از نقل داستان و سرگذشت حضرت مریم و اینکه چگونه و چه کسی او را تحت تکفل بگیرد، می فرماید:

ذلِکَ مِنْ أَنْباءِ الْغَیْبِ نُوحِیهِ إِلَیْکَ وَ ما کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ یُلْقُونَ أَقْلامَهُمْ أَیُّهُمْ یَکْفُلُ مَرْیَمَ وَ ما کُنْتَ لَدَیْهِمْ إِذْ یَخْتَصِمُونَ «3».

برای آگاهی به این نوع آیات که از گذشته خبر دادند، به آیات سوره مریم از آیه 1 تا آیه 34 و آیات سوره کهف از آیه 83 به بعد و آیات سوره سبأ را در رابطه با قوم سبأ و نحوه جان دادن حضرت سلیمان و ... ملاحظه نمایید.

در قرآن کریم از قوم سبأ و سرزمین آنها و ویرانی سد مآرب سخن رفته است، در آن روز احدی اطلاعی از آنها

نداشت، و احتمالا آن را جزء اساطیر می پنداشتند تا در سال 1791 یک دانشمند آلمانی با هیأتی در صدد کشف آثار آنها بر آمدند و پس از او هیأتهایی دنبال کار را گرفته تا در نیمه دوم قرن نوزدهم پس از کاوشهای بسیار و حفریات فراوان، تاریخ سبأ روشن شد و معلوم شد آنچه قرآن گفته است تماما صحیح و روشن بوده است «4».

و همچنین راجع به «ذو القرنین» و بسیاری از این وقایع از قبیل ویرانی قوای قوم لوط و سر گذشت عاد و ثمود که غالبا به وسیله حفریات و تحقیقات و کاوشهای محققان روشن شده است: (1) سوره هود، آیه 49.

(2) سوره یوسف، آیه 102.

(3) سوره آل عمران، آیه 44.

(4) تفسیر طنطاوی، ذیل آیات سوره سبأ، و فرهنگ قصص قرآن، ماده سبأ.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 156

ب- آیاتی است که از حوادث آینده خبر داده اند و آنها بسیارند از قبیل:

1- آیه ای که در جنگ بدر به مؤمنین وعده پیروزی و برای کفار با همه شوکت و مکنتی که داشتند شکست را خبر داد و آنچنان شد که قرآن خبر داده بود:

وَ إِذْ یَعِدُکُمُ اللَّهُ إِحْدَی الطَّائِفَتَیْنِ أَنَّها لَکُمْ وَ تَوَدُّونَ أَنَّ غَیْرَ ذاتِ الشَّوْکَةِ تَکُونُ لَکُمْ وَ یُرِیدُ اللَّهُ أَنْ یُحِقَّ الْحَقَّ بِکَلِماتِهِ وَ یَقْطَعَ دابِرَ الْکافِرِینَ «1».

یعنی: « (ای رسول ما!) به یاد آرید هنگامی را که خداوند به شما وعده فتح بر یکی از دو طایفه را داد و شما مسلمین مایل بودید که آن طایفه که شوکت و سلاح همراه ندارند اموالشان نصیب شما شود ولی خداوند می خواست که صدق سخنان حق را

ثابت گرداند و از بیخ و بن، ریشه کافران را بر کند».

2- و آیه ای که در مکه به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم خبر داد که خدا ناصر شماست و دعوت شما پیروز است و دشمنان شما ذلیل و استهزا کنندگان شما خوار خواهند شد، این خبر در زمانی به پیامبر داده شد که احدی احتمال پیروزی پیامبر و شکست مشرکین را نمی داد؛ زیرا پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم دوران ضعف دعوت خود را می گذراند و مشرکین در اوج قدرت بودند که در آن حال خداوند به پیامبر دستور استقامت و وعده نصرت و شکست دشمنان را داده است:

فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ إِنَّا کَفَیْناکَ الْمُسْتَهْزِئِینَ «2».

این آیه در موقعی نازل شد که حضرت در مکه روزی از کنار عده ای عبور کرد که آنها از پشت سر آن حضرت او را استهزا می کردند و می گفتند: این مرد مدعی است که پیغمبر است و جبرئیل با اوست، حضرت از این وضع رنجیده خاطر شد، آیه فوق نازل شد که شما به آنچه امر شدی عمل کن و توجهی به مشرکین نداشته باش که چه می گویند و چه می کنند، ما تو را از (شر) این استهزا کنندگان حفظ خواهیم کرد. (1) سوره انفال، آیه 7.

(2) سوره حجر، آیه 94- 95.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 157

3- آیه ای که خبر از ایمان نیاوردن ابو لهب و زنش داده که آنها اهل آتش اند یعنی آن دو تا پایان عمرشان ایمان نمی آورند، سوره: تَبَّتْ یَدا أَبِی لَهَبٍ وَ تَبَّ ناظر به این معناست.

4- آیاتی که خبر از شکست ایرانیان

به دست رومیان را داده اند، در حالی که در آن روز، ایرانیان غالب و رومیان شکست سختی خورده بودند:

الم غُلِبَتِ الرُّومُ فِی أَدْنَی الْأَرْضِ وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَیَغْلِبُونَ فِی بِضْعِ سِنِینَ ... «1».

یعنی: «روم در نزدیکترین زمین خود (یعنی دمشق و انطاکیه که به پایتخت روم شرقی نزدیک بوده است) مغلوب (ایرانیان) شد، رومیان پس از این شکست و مغلوبیت در اندی سال (سه تا نه سال) غالب و پیروز خواهند شد».

وقتی که ایران، امپراطوری روم را در جنگهای خسرو پرویز با هرقل امپراطور روم، شکست داد، این آیه نازل شد، و با قاطعیت اعلام کرد که در کمتر از ده سال دیگر، روم، ایران را شکست خواهد داد. این پیشگویی به قدری برای مسلمانان مسلم بود که در میان بعضی از مسلمین و برخی از کفار بر سر آن شرط بندی شد، بعد همان طور که قرآن خبر داده بود محقق شد و این پیشگوئی بزرگ به وقوع پیوست و داستان آن به طور خلاصه این چنین است که:

در سال 617 میلادی که مصادف با هفتمین سال بعثت پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بود، جنگی میان ایران و روم (دو ابر قدرت آن زمان) رخ داد و به حد اعلای خود رسید، روم در آن جنگ، شکست سختی را متحمل شده و بسیاری از شهرها و محدوده قدرت خود را از قبیل: ارمنستان، شهرها و قلعه های رومی در بین النهرین و تمام ممالک آسیای صغیر و سوریه و فلسطین و مصر را از دست داده و حتی قسطنطنیه که پایتخت بود، مورد تهدید بود و هرقل می خواست از

پایتخت فرار کند. و در سال (1) سوره روم، آیه 1.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 158

626 میلادی، هرقل با سپاه عظیمی به ایران حمله کرد و قشون ایران به سرکردگی «شاهین»، شکست خورد و در سال بعد، هرقل قصد «دستگرد» کرد که در بیست فرسخی «تیسفون» پایتخت ایران و اقامتگاه خسرو پرویز بود، شکست خسرو پرویز در «دستگرد» باعث خلع او از سلطنت و سبب قتل او شد» «1».

با توجه به تاریخ فوق، آیا خبر دادن قرآن از چنین حادثه بزرگ آن هم با تعیین تقریبی وقت با این قاطعیت و صراحت، جز از کسی که با جهان غیب و عالم علم خداوند ارتباط دارد امکان پذیر است؟ آیا این خود یک اعجاز روشن نیست؟

موارد دیگری نیز در قرآن از اخبار غیبی وجود دارد که نقل همه آنها را لازم نمی بینیم بلکه به همین چند مورد اکتفا می کنیم چرا که اگر در خانه کسی هست یک حرف بس است.

سر آمد است و قابل مقایسه با هیچ کتابی نیست، این از یک سو، از سوی دیگر آورنده آن شخصی امّی و درس ناخوانده است که دو ثلث عمر شریفش را در بین مردم به صورت یک فرد عادی گذراند که برتری (1) اقتباس از کتاب تاریخ ایران قدیم.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 159

فوق العاده ای از نظر اطلاعات نسبت به دیگران در او مشاهده نمی شد و حقایق علمی و یا حتی شعر و نثر مهمی از وی شنیده نشده، بلکه همانند سایرین به نظر می رسید.

اما ناگهان کلمات و حقایقی آورد که بزرگان در برابر او زانو زده و ادبا و سخن سنجان عرب در مقابل او عاجز ماندند و چیزی نگذشت که قرآن او در جهان منتشر شد و هیچ دانشمند فرزانه و عالم ماهری، یارای معارضه با آن را نداشت.

با توجه به مطالب فوق و محیطی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در آن نشو و نما کرد که از بدوی ترین و جاهلی ترین محیطهای بشری بوده است و مردم آن محیط به تمام معنا از تمدن و فرهنگ بیگانه بودند و از سوی دیگر به وسعت معارف قرآن، نظر کنیم، یقینا می پذیریم که قرآن معجزه و کلام الهی است که هیچگاه نمی تواند ساخته و پرداخته فکر بشر باشد و لو آن شخص از جمله نوابغ جهان باشد.

تازه این سخن در صورتی است که معارف قرآنی همسطح با افکار بشری باشد، در حالی که می دانیم قرآن در اغلب مسائل، طوری وارد بحث شده و مسائل را طرح کرده که برای دانشمندان منیع الهام شد، فلاسفه اسلامی در فلسفه، فقها

در فقه و علمای علم کلام در کلام و عقاید، علمای علم اخلاق در مسائل اخلاقی و عرفا، در عرفان و دانشمندان حقوق، قضاء و جزاء و مدنی، در این رشته و ...، همه و همه در مکتب قرآن زانوی ادب بر زمین زده و از سفره گسترده آن، بهره مند می شوند و قرآن به عنوان یک راهنما و راهگشا مورد استفاده قرار می گیرد.

آوری نعمتهای الهی برای ایجاد رضای نفس و دوستی خدا در دلها.

7- احتجاجات و استدلالات متین و محکم در مورد مبدأ و معاد و سایر معارف الهیّه.

8- تحکیم اساس نبوت سلسله انبیا با ارائه معجزات آنها.

9- پیوستگی ادیان الهی و تصدیق انبیای سلف در قرآن و بیان تصدیق پیامبر اسلام در تورات و انجیل.

10- تأیید کتب آسمانی پیشین خصوصا «تورات و انجیل» با تنبیه به وقوع تحریفهای شرک آمیز در آنها.

11- تاریخ و شرح حوادث در ارتباط با پیامبران الهی، به عنوان آزمایشگاهی انسانی که صدق دعوت پیامبران را روشن کند. و عواقب نیک مردمی که بر سنن رهبران آسمانی رفته اند و عاقبت بد تکذیب کنندگان آنها و ظالمان و مستکبران و همچنین تحلیل برخی از حوادث عصر پیامبر اسلام با معیارهای الهی.

12- ارائه شاخه های ایمان، از قبیل توکّل به خدا، ترس از خدا، نترسیدن از غیر

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 161

خدا، حبّ خدا و رسول و اولیای الهی، حبّ نعمتهای بهشتی و ترس از عذاب الهی و بغض دشمنان خدا و ظالمان و ستمگران.

13- ارائه معیارها و ارزشهای فردی انسان، مانند تعقل و تفکر و علم و آگاهی و تسلط بر نفس و تقوا و صبر و شکر و استقامت و صدق و امانت و غیر اینها و همچنین ارائه ضد ارزشهای فردی انسان.

14- ارائه معیارها و ارزشهای اجتماعی انسان، مانند اتحاد و جهاد و توصیه یکدیگر به حق و صبر و تعاون بر برّ و تقوا و ترک بغضهای مؤمنان و امر به معروف و نهی از منکر و ایثار و انفاق از تمام امکاناتی که انسان در اختیار دارد

و غیر اینها و همچنین ارائه ضد ارزشهای انسان.

15- خطابات مخصوص به خود پیامبر اکرم برای ترفیع مقام عبودیت او.

16- اشاره به اسرار معنوی جهان؛ مانند نیایش و تسبیح همه موجودات برای خدا و غیر آن.

17- ارزیابی زندگی دنیای مادی و تبیین عدم صلاحیت آن جهت آرمانی و کمال مطلوب بودن برای انسان.

18- احکام فقهیه در شئون مختلف انسانها، از جمله احکام مربوط به رابطه با خدا (عبادات) احکام اجتماعی، احکام اقتصادی، احکام سیاسی، احکام قضائی احکام نظارت همگانی (امر به معروف و نهی از منکر) احکام خانواده، احکام مربوط به حقوق محرومان، احکام کیفری، احکام جنائی، احکام جهاد و دفاع احکام مربوط به روابط با غیر مسلمانان، در حال جنگ و صلح و احکام فراوان دیگر.

و دهها موضوع دیگر که ما را یارای بررسی همه آنها در این مختصر نیست.

البته پیداست تنظیم چنین آیین پهناور با محتوای آن همه معارف گسترده و متنوع، حتی تنظیم فهرست آن از عهده یک انسان عادی مخصوصا یک فرد درس نخوانده آن هم در محیطی عاری از فرهنگ و تمدن، در زمان کوتاهی در میان هزاران گرفتاری فردی و اجتماعی و جنگهای خونین و کار شکنیهای داخلی و خارجی، بیرون است

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 162

و امکان ندارد بدون الهام از غیب و بدون وحی الهی انجام گیرد.

«دکتر واگلیری» استاد دانشگاه ناپل در این رابطه می گوید: «کتاب آسمانی اسلام نمونه ای از اعجاز است ... قرآن کتابی است که نمی توان از آن تقلید کرد ... چطور ممکن است این کتاب اعجاز آمیز کار محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم باشد در صورتی

که او یک فرد عرب درس ناخوانده بوده است ... ما در این کتاب، مخزنها و ذخایری از دانش می بینم که ما فوق استعداد و ظرفیت باهوش ترین اشخاص و بزرگترین فیلسوفان و قویترین رجال سیاست است» «1».

ما در صفحات پیشین، گواهی دانشمندان غیر اسلامی را نسبت به عظمت اسلامی اشاره کردیم و نیازی به تکرار آنها نیست.

اینها نمونه هایی از اعجاز قرآن بود که در این نوشتار به آنها اشاره کردیم و گرنه جنبه های اعجاز قرآن بیش از اینهاست و بررسی همه جانبه آن نیاز به تألیف کتابی مستقل دارد. جنبه های دیگر اعجاز قرآن که در این کتاب بازگو نشده است عبارت است از:

1- اعجاز قرآن از نظر الفاظ و حروف.

2- اعجاز قرآن از نظر اسلوب و روش.

3- اعجاز قرآن از نظر تصریف و بیان.

4- اعجاز قرآن از نظر نظم و فواصل.

5- اعجاز قرآن از نظر ایجاز و اطناب.

6- اعجاز قرآن از نظر جدل و استدلال «2».

و مباحث دیگری در رابطه با اعجاز که باید اهل تحقیق به کتب مفصله مراجعه نمایند و چنین نوشتاری را یارای بررسی همه آنها نیست. (1) کتاب پیشرفت سریع اسلام، ترجمه سعیدی، ص 49.

(2) ر. ک: المعجزة الکبری، محمد ابو زهره و یا ترجمه آن به وسیله محمود ذبیحی به نام «معجزه بزرگ»، و اعجاز القرآن، رافعی و دیگر کتب.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 163

هرگاه به عمق آن نظر کند، خواهد فهمید که بشر از دستیابی به آن عاجز است و هر زمان که به ظاهر و شاخه های آن توجه کند، میوه شیرین و تازه ای در آن خواهد دید.

به هر حال، آنچه که از اعجاز بودن قرآن مورد نظر است این است که قرآن خود ذاتا معجزه است و کسی نمی تواند مانند آن را بیاورد نه آنکه اعجاز در خارج از وجود قرآن است؛ یعنی اگر قرآن بود و مردم، هر آینه می توانستند همانند آن را بیاورند لکن خداوند آنان را از آوردن مثل آن منع کرده و منصرف نموده است، در حالی که «نظریه صرفه» می گوید: ناتوانی عرب از آوردن مثل قرآن نه به خاطر یک امر ذاتی در الفاظ و معانی و بافت و نظم آن بود، بلکه خداوند متعال آنان را از این کار باز می داشت.

این نظر دو نتیجه در بردارد، اول آنکه: قرآن کریم در آن حد از بلاغت و فصاحت نیست که بتواند دیگران را از آوردن مثل آن عاجز کند، پس عاجز کردن از صفات ذاتی قرآن نیست!! دوم آنکه: این کتاب خدا همانند کلام بشر است و هیچ مزیتی از جهت بلاغت یا معنا بر آن ندارد؛ زیرا ذاتا مردم از آوردن مثل آن عاجز نیستند بلکه خداوند مردم را از آوردن مانند آن منع نموده است.

طبق نقل تاریخ، این نظریه در بین مسلمانان از آیین برهمائیان و گفته های آنان (1) برای آگاهی بیشتر به نظریه صرفه و بطلان آن، به این کتابها مراجعه نمایید:

التمهید فی علوم القرآن، ج 4، از ص 137 به بعد، نوشته محمد هادی معرفت. الإتقان، سیوطی، ج

2، ص 151. برهان، زرکشی، ج 2، ص 104. المعجزة الکبری، محمد ابو زهره یا ترجمه آن به نام «معجزه بزرگ» از ص 99.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 164

گرفته شده است؛ زیرا آنان معتقدند که «کتاب الفیدا» که مجموعه ای از اشعار است مانند ندارد و مردم نمی توانند نظیر آن را بیاورند و علت اینکه مردم از آوردن مانند آن عاجزند آن است که «برهما» آنان را از این کار باز می دارد نه آنکه آن کتاب ذاتا معجزه باشد.

در دوران «ابو جعفر منصور» خلیفه دوم عباسی، متوفای سال 156 هجری و خلفای پس از او، افکار هندی به جامعه اسلامی رسوخ کرد، کسانی که تجدد گرا و دنبال افکار بیگانه بودند، این نظر را به گرمی پذیرفتند و آن را بر قرآن نیز منطبق کردند گر چه قابل انطباق نیست، لذا بعضی از آنان گفتند: ناتوانی عرب از آوردن مثل قرآن نه به خاطر یک امر ذاتی در الفاظ و محتوای قرآن بود بلکه خداوند متعال آنها را از این کار منع کرده بود «1».

بنابراین، «نظریه صرفه» از آن زمان وارد جامعه اسلامی شده و کما بیش متکلمین و دیگران آن را پذیرفته بودند تا اینکه در اوایل قرن سوم «ابراهیم بن سیار»، مشهور به «نظّام»، متوفای 224 هجری قمری، یکی از متکلمین معروف از اهل سنت این نظریه را به طور علنی بیان کرد و آن را ترویج نمود و آن چنان در محور این نظریه بحث و بررسی نمود و از آن دفاع کرد که گویی یکی از مباحث علم کلام است، تا جایی که در سر زبانها این نظریه به

او منتسب شده است.

البته غیر از او بعضی از متکلمین دیگر نیز این نظریه را پذیرفته اند از قبیل «ابن حزم اندلسی» در کتاب «الفصل فی سبب الاعجاز» و دیگر متکلمین از اهل سنت و سید مرتضی علم الهدی و شاگردش ابو الصلاح تقی الدین حلبی، از علمای شیعه «2»، لکن کلام علم الهدی قابل توجیه است که ما فعلا در صدد بررسی آن نیستیم «3». (1) معجزه بزرگ، ص 99- 100.

(2) ر. ک: التمهید، ج 4، از ص 141 به بعد.

(3) التمهید، ج 4، ص 153 به بعد.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 165

به هر حال، عده ای از متکلمین قائل به نظریه صرفه شدند و چنانکه گفته شد، حاصل نظریه صرفه، انکار اعجاز ذاتی قرآن است.

بر فرضی قرار دهیم که نه آنان گفته اند و نه انجام داده اند و نه توان آن را دارند مگر اینکه بخواهیم با یک فرضیه خیالی، یک حقیقت پایدار را انکار کنیم و آن را نادیده بگیریم.

2- اگر اعجاز قرآن عارضی باشد نه ذاتی؛ یعنی آنان قدرت بر معارضه داشتند ولی از این کار باز داشته می شدند، باید نخست ثابت شود که آنان چنین قدرتی را داشته اند، و در حالی که خود آنان اظهار ناتوانی کرده اند پس ما نباید قدرتی را که خودشان به نداشتن آن اعتراف می کنند به آنها نسبت دهیم. و اگر چنین قدرتی داشتند باید قبل از نزول قرآن بر آنها، شعر و یا نثری که از نظر ترتیب و بافت و آهنگ و کیفیت بیان مانند قرآن باشد از آنان بجا مانده باشد، اما با جستجو در آثار بجا مانده از دوران جاهلیت و اسلام، هرگز چنین چیزی به چشم نمی خورد، لذا «باقلانی»، متوفای سال 403 در کتاب «اعجاز القرآن» خود، در صدد مقایسه بین قرآن و بین معروفترین کلمات دوره جاهلیت از نظر بلاغت بر آمده است و می گوید: «اگر واقعا نظریه صرفه درست باشد، نباید اعراب دوره جاهلیت از چیزی که از نظر فصاحت

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 166

و بلاغت، حسن ترتیب و زیبایی ترکیب مانند قرآن باشد باز داشته شوند؛ زیرا با آنان تحدی نشده بود و مسئله اتمام حجت در بین نبود، پس از آنجایی که چنین چیزی از آنها باقی نمانده است، آشکارا پی به پوچی این نظریه می بریم ...».

3- اگر بپذیریم که «صرفه» مانع از هماوردی اعراب شد، دیگر معجزه بودن قرآن،

مفهوم نخواهد داشت بلکه باید گفت ناتوانی از خود آنان بوده و آنان هم خود ناتوان نبودند، بلکه خداوند آنان را عاجز ساخت، نه قرآن، در حالی که می دانیم که قرآن معجزه پیامبر است و اعتقاد به «صرفه» باعث نفی اعجاز از قرآن خواهد شد.

به علاوه معجزات پیامبران گذشته چون عصای موسی و نه معجزه دیگر، هرگز از باب صرفه نبود بلکه واقعا مردم از انجام دادن نظیر آنها درمانده بودند، پس چرا معجزه پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم که بالاترین معجزات است این گونه نباشد؟

4- سخن کسانی که قائل به «صرفه» هستند همانند سخن کسانی است که قرآن را سحر می دانند، این مطلب را رافعی در کتاب «اعجاز القرآن» خود به ثبوت رسانده است، وی می گوید: اعتقاد به صرفه، دست کمی از اعتقاد به سحر در مورد قرآن ندارد که خداوند آن را رد فرموده است و اعتقاد به آن را نوعی کوری دانسته چنانکه فرمود:

أَ فَسِحْرٌ هذا أَمْ أَنْتُمْ لا تُبْصِرُونَ.

یعنی «آیا این قرآن جادوست یا شما نمی بینید؟» وجه تشابه بین این دو نظریه (صرفه و سحر) این است که در هر دو مورد ناتوانی اعراب از معارضه، مربوط به چیزی خارج از قرآن است، بنابراین، معانی صرفه این است که اعراب ناتوان از مماثله نیستند اما چیزی از خارج مانع این کار می شود همچنانکه ناتوانی در معارضه با سحر، ناشی از امری خارجی است «1». (1) معجزه بزرگ، ص 104- 106. برای آگاهی بیشتر بر پاسخهای این نظریه به کتاب: التمهید، محمد هادی معرفت، ج 4، از ص 180 به بعد مراجعه نمایید.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1،

ص: 167

به هر حال، نظریه صرفه بر خلاف عقاید مسلمین در اعجاز ذاتی بودن قرآن و بر خلاف آیات تحدی در قرآن و بر خلاف اظهارات خود مردم عرب است؛ زیرا آیات تحدی ذاتی بودن اعجاز را برای قرآن ثابت می نماید و همچنین اظهار ناتوانی مخالفین.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 168

زیرا:

اگر پس از اثبات این جهت که قرآن یک کتاب الهی است، ثابت نگردد که قرآنی که هم اکنون در دست ماست دقیقا همان کتابی است که بر پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نازل گشته است و احتمال کاستی، فزونی یا تغییر در محتوای آن وجود داشته باشد. به طور کلی (1) برای آگاهی بیشتر به کتب ذیل مراجعه فرمایید:

الف- البیان، آیت اللّه خوئی، ص 197. ب- مقدمه ششم تفسیر صافی، ج 1. ج- فن پنجم از مقدمه تفسیر مجمع البیان طبرسی. د- تفسیر المیزان، ج 12، از ص 106 به بعد. ه- صیانة القرآن من التحریف، محمد هادی معرفت. و- تفسیر نمونه، ج 11، از ص 17 به بعد. ز- شناخت قرآن، استاد علی کمالی، از ص 75 به بعد. ح- بحار، ج 92، از ص 40 به بعد. ط- برهان روشن، میرزا مهدی بروجردی. ی- مدخل التفسیر، فاضل لنکرانی. ک- کشف الارتیاب عن تحریف کتاب ربّ الارباب، محمود بن ابو القاسم طهرانی. ل- التحقیق فی نفی التحریف، سید علی حسینی میلانی. م- افسانه تحریف قرآن، رسول جعفریان، مترجم محمود شریفی و کتابهای بسیار دیگری که در این رابطه نگاشته شده است.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 170

این کتاب بزرگ از ایفای رسالت خویش باز مانده و ارزش واقعی خود را از دست خواهد داد. بنابراین، اگر بخواهیم اساسی ترین بحث را (پس اثبات از سوی خدا بودن قرآن) مطرح کنیم و در عین حال ترتیب منطقی را در بحث نیز رعایت کرده باشیم، می بایست به این بحث (مصونیت قرآن از تحریف) بپردازیم.

شک نیست که قرآنی که در اختیار

ماست، فی الجمله همان کتابی است که بر پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نازل گردیده است؛ یعنی چنین نیست که آن کتاب بکلی از بین رفته باشد و کتابی مشابه آن تألیف شده باشد، تا کنون کسی چنین ادعایی نکرده است که قرآن اصلی را تنظیم کرده است، آنچه در بحث مصونیت قرآن مطرح گشته و می گردد این است که آیا قرآن فرود آمده از سوی خدا، بدون هیچگونه تغییر (کاهش، افزایش، تقدیم و تأخیر دگرگون کننده معنا ...) تا کنون باقی مانده است و قرآن کنونی دقیقا همان کتاب نازل شده بر رسول خدا است؟ یا آنکه امکان دارد بر آن چیزی افزوده و یا کاسته باشند و یا گونه دیگر از تغییر که با هدف نزول قرآن سازگار نباشد بر آن عارض شده باشد؟

لازم به ذکر است که بررسی این موضوع مهم (مصونیت قرآن از تحریف) در یک درس و در حد این نوشتار معلوم است که یک بررسی کامل نخواهد بود؛ زیرا در این رابطه دانشمندان اسلامی کتابهای مستقل نوشته اند، لکن کوشش می شود در تحت عناوین ذیل رؤوس مسائل مورد بررسی قرار گیرد در حدی که برای اهل تحقیق مفید واقع شود، عناوین مورد بحث عبارتند از:

1- تحریف در لغت و اصطلاح.

2- دلایل مصونیت قرآن از تحریف.

3- دلایل قائلین به تحریف و پاسخ آنها.

4- یک افترا و پاسخ آن.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 171

مثل اینکه کلامی بر اساس وضع و مجرای طبیعی دارای معنایی است ولی مفسر، آن کلام را از مجرای طبیعی خود منصرف کرده و به یک معنای غیر ظاهر سوق دهد، پس تفسیر به رأی یکی از مصادیق تحریف است، لذا مرحوم طبرسی در تفسیر مجمع البیان در تفسیر آیه شریفه:

یُحَرِّفُونَ الْکَلِمَ عَنْ مَواضِعِهِ «1» فرمود: «أی یفسّرونه علی غیر ما أنزل و یغیّرون صفة النّبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فیکون التّحریف بأمرین: أحدهما سوء التأویل و الأخر التغییر و التّبدیل» «2».

یعنی: «کلام خدا را به غیر آنچه که نازل شده تفسیر می کنند و در کلمات مربوط به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم صفت پیامبر را تغییر می دهند پس تحریف به دو معناست: یکی تأویل ناروا و بدون دلیل، دوم: تغییر و تبدیل کلمات و سپس ارائه آن به مردم و اعلام این جهت که کلام خدا همین است، با آنکه آنچه را که به مردم عرضه می کردند کلام خدا نبود، بلکه کلام تحریف شده خودشان بود وَ یَقُولُونَ هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ وَ ما هُوَ مِنْ عِنْدِ اللَّهِ «3».

راغب می گوید: تحریف کلام این است که لفظی که دارای دو احتمال است و به حسب ماده قابل حمل به هر دو معناست ولی گوینده آن یکی از آن دو معنا را اراده کرده شنونده آن کلام را به مبنایی که بر خلاف اراده گوینده است حمل نماید.

به هر حال، تغییر کلمات و حروف قرآن و یا اراده معنایی بر خلاف آنچه قرآن (1) سوره مائده، آیه 13.

(2) تفسیر مجمع البیان، ج 2، ص 173.

(3) سوره آل عمران،

آیه 78.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 172

برای آن نازل شده و توجیه آیات و تصریف آن به سوی معنایی که خدا و رسول آن را اراده نکرده اند، مصداق تحریف است «1».

به هر حال، از این دو معنای مورد نظر شیعه و سنی، قطعا یکی صحیح است.

و یا تفسیرهای گوناگونی که از آیات قرآن می شود بویژه تفسیر به رأی، از مصادیق همین تحریف معنوی است. این نوع تحریف یقینا در قرآن واقع شده و کسی منکر آن نیست.

بررسی خواهیم کرد.

2- تحریف به زیاده در آیات و سور قرآن، یعنی در قرآن فعلی آیات یا سور و یا (1) وافی، ج 2، جزء 5، ص 272.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 174

یک سوره ای وجود داشته باشد که قرآن واقعی نباشد حال آن زیاده از سوی پیغمبر و اوصیای او اضافه شده باشد یا به وسیله مخالفین و یا مسلمین، این نوع زیاده و تحریف طبق عقیده فریقین در قرآن واقع نشده است؛ زیرا درست بر خلاف آیات تحدی است که در درس پیشین ثابت شد که قرآن معجزه است و جنّ و انس از آوردن همانند آن عاجز و ناتوانند؛ زیرا اگر شخصی (و لو پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم) می توانست چند آیه یا یک سوره مانند قرآن را بیاورد و بر آن اضافه نماید، قهرا قرآن دیگر نمی توانست تحدی نماید و یا سند نبوت پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم باشد.

3- تحریف به نقیصه که قرآن فعلی کمتر از آن قرآن واقعی باشد که بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نازل شده بود یعنی بخشی از آیات و سور و یا کلمات قرآن حذف و ساقط شده باشد «1».

آنچه محل اختلاف بین طرفداران تحریف و نافین آن است همین قسم از تحریف است که عده ای از دانشمندان اهل سنت و شیعه معتقدند که در قرآن این نوع تحریف واقع شده و اکثریت علمای شیعه و سنی منکر آنند و هر کدام برای اثبات نظر خود به دلایلی تمسک کردند که ما نیز در حد این نوشتار به آن دلایل اشاره می کنیم،

نظر ما نیز بر این است که در قرآن تحریفی به معنای فوق وارد نشده و دلایل طرفداران تحریف نارسا و باطل است، لذا ابتدا به دلایل کسانی که منکر تحریف اند و قرآن را مصون از تحریف می دانند می پردازیم و سپس دلایل طرفداران تحریف را بررسی می کنیم.

صاحب کتاب وسائل الشیعه.

13- محقق تبریزی صاحب اوثق الوسائل در تحشیه بر رسائل شیخ انصاری.

14- محقق آشتیانی در شرح خود بر رسائل شیخ انصاری.

15- بلاغی در مقدمه تفسیر ألاء الرحمن.

16- فاضل تونی در رساله وافیه.

17- آیت اللّه خوئی در البیان.

18- علامه طباطبائی در تفسیر المیزان.

19- محقق یزدی در عروة الوثقی.

20- و بسیاری از فقهای شیعه از قبیل: قاضی نور اللّه تستری و صاحب کشف

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 176

الإرتیاب (که این کتاب در رد کتاب فصل الخطاب حاجی نوری نوشته شده) و حاجی کلباسی در کتاب الإشارات و شیخ هادی تهرانی و آیت اللّه مرعشی نجفی و آیت اللّه گلپایگانی و آیت اللّه اراکی و امام خمینی در کشف الأسرار و ملا فتح اللّه کاشانی صاحب تفسیر منهج الصادقین و میرزا حسن آشتیانی صاحب بحر الفوائد و مامقانی صاحب تنقیح المقال و شیخ محمد نهاوندی صاحب تفسیر نفحات الرحمن و شیخ آغا بزرگ تهرانی صاحب الذریعه و سید عبد الحسین شرف الدین عاملی و دهها عالم بزرگ دیگر که ذکر نام همه آنها در این مقال میسر نیست، اهل تحقیق به کتب مربوطه مراجعه نمایند «1».

به هر حال، صیانت قرآن از تحریف نزد فقهای شیعه از بدیهیات است گرچه بعضی از اخباریین شیعه و برخی از دانشمندان اهل سنت که اطلاع ناقصی از قرآن داشته اند قائل به تحریف شده اند و با ابطال نظریه آنها از سوی دانشمندان بزرگ شیعه و سنی امروزه، آن نظریه کاملا به دست فراموشی سپرده شده و احدی قائل به تحریف قرآن نیست.

مرحوم سید مرتضی در جواب «المسائل الطرابلسیات» می گوید: «صحت نقل قرآن آنقدر واضح است که

مانند اطلاع ما از شهرهای معروف دنیا و حوادث بزرگ تاریخی و کتب مشهور و معروف است».

آیا فی المثل کسی می تواند در وجود شهرهایی همچون مکه و مدینه و یا همچون لندن و پاریس شک کند، هر چند هرگز به هیچیک از این شهرها مسافرت نکرده باشد؟ و آیا کسی می تواند حمله مغول را به ایران و یا انقلاب کبیر فرانسه و یا جنگ جهانی اول و دوم را منکر شود؟ چرا نمی تواند، بخاطر اینکه همه اینها به تواتر به ما رسیده است آیات قرآن نیز به همینگونه است. (1) برای آگاهی بیشتر به نظرات بزرگان شیعه به کتابهای: صیانة القرآن عن التحریف، محمد هادی معرفت، از ص 43، و البیان آیت اللّه خوئی از ص 200 و برهان روشن میرزا مهدی بروجردی از ص 107 و ... مراجعه نمایید.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 177

اینک که معلوم شد مصون بودن قرآن از تحریف، تقریبا اجماعی مسلمین است تنها عده معدودی از شیعه و سنی کم اطلاع و ناآگاه آن را منکر شده و قائل به تحریف شده اند، باید به دلایل مصونیت قرآن از تحریف بپردازیم و بررسی ما البته در حد این نوشتار و مختصر خواهد بود.

هیچگونه تصرفی در آن صورت نگرفته است. و در جمله دوم وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ با استفاده مجدد از ادوات تأکید و هیئتی که دلالت بر استمرار می کند، محفوظ بودن همیشگی قرآن از هر گونه تحریفی تضمین شده است.

و منظور از «حفظ» نیز یقینا حفظ محتوا در قالب همین الفاظ و تعبیرات است نه آنکه منظور حفظ معانی قرآن بدون محفوظ ماندن الفاظ آن باشد.

وَ إِنَّهُ لَکِتابٌ عَزِیزٌ لا یَأْتِیهِ الْباطِلُ مِنْ بَیْنِ یَدَیْهِ وَ لا مِنْ خَلْفِهِ تَنْزِیلٌ مِنْ حَکِیمٍ حَمِیدٍ «2».

یعنی: «به راستی که قرآن کتابی گرامی است که باطل از پیش و پس بدان راه نیابد و نازل شده از جانب خدای حکیم پسندیده است».

کلمه «عزیز» از «أرض عزاز» (یعنی زمینی سخت که آب در آن نفوذ نمی کند) گرفته شده و به معنای نفوذ ناپذیر و شکست ناپذیری است و در اینجا نفوذ ناپذیری (1) سوره حجر، آیه 9.

(2) سوره فصلت، آیه 41 و 42.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 178

از هر جهت و در تمام زمینه ها از این کلمه اراده شده است. کلمه «عزیز» گاهی در مورد حکمرانان و سلاطین قدرتمند به لحاظ اینکه قدرتشان مانع از مغلوب شدن آنهاست، به کار می رود و به همین دلیل لقب پادشاهان مصر بود:

یا أَیُّهَا الْعَزِیزُ مَسَّنا وَ أَهْلَنَا الضُّرُّ وَ ... «1».

و گاهی برای بیان سخت بودن و غیر قابل تحمل بودن یک امر نیز استعمال می شود؛ نظیر آنچه یک عاشق دلباخته به امام عصر (عج) در رابطه با هجران و فراق او و مشکل بودن تحمل فراق می گوید:

«عزیز علیّ أن أری الخلق و لا تری» «2».

کلمه «باطل» یعنی

چیزی که مایه از بین رفتن، بی نتیجه بودن، و به هدف نرسیدن گردد، یا خود امری پوچ، بیهوده و بی هدف باشد.

با دقت در مفهوم کلمه «عزیز و باطل» و توجه به صدر و ذیل آیه معلوم می شود که این آیه به روشنی دلالت دارد بر نفی باطل به جمیع اقسام آن؛ زیرا نفی طبیعت است و افاده عموم دارد و معلوم است که تحریف اشد افراد باطل است.

حاصل اینکه: از این آیه استفاده می شود که قرآن غالب غیر مغلوب و نفوذ ناپذیر است نه از قبل (از کلمات حکما و دانشمندان و کتب آسمانی؛ زیرا قرآن مهیمن بر آنهاست وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکَ الْکِتابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِما بَیْنَ یَدَیْهِ مِنَ الْکِتابِ وَ مُهَیْمِناً عَلَیْهِ ... «3». و نه از بعد؛ یعنی برای قرآن ناسخی نخواهد بود چرا که نبوت از پیامبر اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم ختم شده و وحی منقطع گشته است و کلام غیر خدا نیز طبق آیات تحدی نمی تواند با قرآن معارضه کند چه رسد به آنکه ناسخش باشد؛ چون نسخ در صورتی معنا دارد که بهتر یا حداقل همانند باشد: (1) سوره یوسف، آیه 88.

(2) دعای ندبه.

(3) سوره مائده، آیه 48.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 179

ما نَنْسَخْ مِنْ آیَةٍ أَوْ نُنْسِها نَأْتِ بِخَیْرٍ مِنْها أَوْ مِثْلِها «1» این کدام فکر و مغز است که می تواند بهتر از خدا طراح و نقشه بریزد و تا موجب نسخ قرآن گردد.

به چند دسته قابل تقسیم است که ما به اختصار به همه آنها اشاره می کنیم:

کتاب آورده ایم، بدانجا مراجعه کنید.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 181

در مجموع از این روایات به روشنی استفاده می شود که قرآنی که در دست ماست همان قرآنی است که بر پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نازل شده است و هیچگونه کم و کاست یا تغییر و تبدیلی در آن نیست و این همان معنای مصونیت قرآن از تحریف است.

از حدیثت دافعم

کس نتاند بیش کم کردن در او توبه از من حافظ دیگر مجو

در آیه سوم سوره نساء:

وَ إِنْ خِفْتُمْ أَلَّا تُقْسِطُوا فِی الْیَتامی فَانْکِحُوا ما طابَ لَکُمْ مِنَ النِّساءِ بین شرط

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 183

و جزاء بیش از یک سوم قرآن ساقط شده است!!! و روایاتی که صریحا می گوید قرآن را تحریف کرده اند. و روایات دیگر «1».

حالت تحریف بدر آورد و این نقیصه را از قرآن بر طرف نماید.

به هر حال، قرآن علی علیه السّلام همین قرآن بود و مازادش تفسیرها، تأویلها، شأن نزولها، تمییز ناسخ از منسوخ و مانند آن بوده است.

زمان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به بعد، بیش از یک ثلث آن بر باد رفته و کسی آگاه نشده است؟!!! این دروغپردازان به این واقعیت تاریخی توجه نکرده اند قرآن که قانون اساسی و همه چیز مسلمانان را از آغاز تشکیل می داد، شب و روز در همه خانه ها و مساجد تلاوت می شد، چیزی نبود که حتی یک کلمه آن را بتوان اسقاط کرد تا چه رسد به بیش از یک ثلث، دروغی به این بزرگی دلیل بر ناشی گری جاعلان این گونه احادیث است.

بسیاری از بهانه جویان در اینجا به سراغ کتاب «فصل الخطاب» مرحوم حاجی نوری می روند که در زمینه تحریف نگاشته است.

و با توجه به مطالب مذکور، وضع این کتاب نیز روشن می شود. و به علاوه، مرحوم حاج آقا بزرگ تهرانی که از جمله شاگردان مرحوم حاجی نوری است در شرح حال استادش در مقدمه جلد اول «مستدرک الوسائل» صفحه 50 و 51، طبع جدید می گوید:

«در مورد کتاب فصل الخطاب کرارا از استادم شنیدم که می فرمود: مطالبی که در فصل الخطاب است عقیده شخصی من نیست بلکه این کتاب را برای طرح بحث و اشکال نوشتم و اشارتا عقیده خودم راجع به عدم تحریف را آورده ام و بهتر این بود که نام کتاب را فصل الخطاب فی عدم تحریف القرآن می گذاردم». (1) تفسیر نمونه، ج 21، ص 29 و 30.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 187

سپس محدث تهرانی می گوید: «ما از نظر عمل روش استاد خودمان را به خوبی می دیدیم که هیچگونه وزن و ارزشی برای اخبار تحریف قائل نبود بلکه آنها را اخباری می دانست که باید

بر دیوار کوبید، تنها کسی می تواند به استاد ما نسبت تحریف دهد که به مرام و عقیده او آشنا نباشد».

العترة فقتلوه .... (1) سوره آل عمران، آیه 106.

(2) تفسیر برهان، ذیل آیه 106 سوره آل عمران.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 188

یعنی: «اما کتاب خدا را تحریف کرده و کعبه را خراب کردند و عترت را به شهادت رساندند و ...».

و در زیارت امام حسین علیه السّلام طبق نقل کامل الزیارات آمده است وقتی که وارد حرم مطهر شدی بخوان:

«اللّهمّ العن الّذین کذّبوا رسلک و هدّموا کعبتک و حرّفوا کتابک ...».

یعنی: «خدایا! لعنت فرست بر کسانی که رسولان تو را تکذیب کرده و خانه تو را منهدم و خراب کرده و کتاب تو را تحریف کردند ...» بخشی از روایاتی از این قبیل را آیت اللّه خوئی در البیان، ص 226- 228 آورده است.

قرآن تحریف شده باشد، دعوت به تمسک و عمل به قرآن محرّف کار صحیحی نخواهد بود و اساسا کتاب تحریف شده نمی تواند مایه نجات باشد در حالی که رسول خدا فرمود:

«إنّی تارک فیکم الثّقلین: کتاب اللّه و عترتی أهل بیتی و إنّهما لن یفترقا حتّی یردا علیّ الحوض» «1». (1) مسند احمد حنبل، ج 3، ص 14 و 17 و 26.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 189

و اما در زمان شیخین (ابا بکر و عمر) تحریف واقع نشده است؛ زیرا آنها یا آیاتی را که مربوط به ولایت اهل بیت بود باید ساقط و حذف می کردند و یا آیاتی که در رابطه با رد خلافت آنها بود، چنانکه آشتیانی در حاشیه بر رسائل شیخ انصاری (بحر الفوائد فی شرح الفرائد، ج 1، ص 101) می گوید: یک سوره در قرآن به نام «سوره ولایت» وجود داشته که آن را حذف کردند «1».

پاسخ این سخن این است که با مراجعه به تاریخ و احتجاجات امیر المؤمنین علیه السّلام و اصحابشان روشن می شود که چنین چیزی نبوده است و گرنه می بایست به این سوره و آیات اشاره می کردند و از جمله مطاعن آنها تحریف قرآن را بیان کنند، در حالی که چنین چیزی مشاهده نمی شود.

و اما در زمان عثمان تحریفی واقع نشده است:

اولا: قرآن سوزی عثمان به عنوان یکی از مطاعن او ثبت شده با آنکه او در این کار خود به- اصطلاح- قصد خیر داشت و می خواست مصحف را واحد قرار دهد و از این طریق جلو اختلافات را بگیرد، اگر قرآن را تحریف می کرد به عنوان یکی از مطاعن او ثبت می شد و

حافظین قرآن بر او اعتراض می کردند.

ثانیا: انقلابیون در موقع قتلش نسبت حیف و میل بیت المال را به او می دادند ولی نسبت تحریف قرآن را نمی دادند، اگر چنین چیزی بود بیان آن جهت برای انقلابیون مؤثرتر در نفوس دیگران در توجیه قتل او بود تا حیف و میل بیت المال.

ثالثا: وقتی علی علیه السّلام پس از عثمان روی کار آمد تمام امور خلاف واقع عثمان را تا جائی که ممکن بود اصلاح کرده و مظالم را برگردانده بود ولی هیچگاه سخن از تحریف قرآن و باز گرداندن آیات حذف شده نبود و همین دلیل است که تحریفی در زمان عثمان واقع نشده است. (1) به کتاب: صیانة القرآن من التحریف، محمد هادی معرفت، ص 151 و 152 در رابطه با این سوره ولایت مراجعه فرمایید.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 190

با توجه به پاسخهایی که از این نوع روایات داده شده است روشن می شود که با این روایات نمی توان تحریف قرآن را ثابت کرد پس حق با کسانی است که قرآن را مصون از تحریف می دانند و روایات تحریف را یا مجعول و یا ناظر به تحریف معنوی می دانند.

کسانی که همیشه تفرقه مسلمین را می خواهند، در کتابهایشان، اعتقاد به تحریف قرآن را از ویژگیها و خصائص شیعه معرفی کرده اند و حتی در ذیل آیات نافی تحریف آن را دلیل بر رد نظر شیعه گرفته اند؛ به عنوان نمونه فخر رازی صاحب تفسیر کبیر در ذیل آیه نهم سوره حجر:

«إنّا نحن نزّلنا الذّکر و إنّا له لحافظون» می گوید: این آیه دلیل بر بطلان قول شیعه است که قائل به تغییر و زیاده و نقصان در قرآن شده اند.

جالب اینجاست که بعضی از دانشمندان منصف اهل سنت، این نوع نسبتها را به شیعه ناروا و دروغ دانسته اند به عنوان نمونه دانشمند معروف: «لبیب السعید» در کتاب خود «المصحف المرتل»، صفحه 449 می گوید: من اعتقاد دارم که نسبت دادن چنین دروغهایی به شیعه صحیح نیست و از عدم دقت است و طایفه ای از علمای شیعه از این افترا مبرایند و معتقدند که همین قرآن حاظر قرآنی است که خداوند بر محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نازل ساخته است که نه زیاد شده و نه کم.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 191

گذشته از همه اینها، روایات تحریفی که در کتب عامه نقل شده به مراتب بیشتر است از روایاتی که از طریق خاصه نقل شده است «1»، لذا مرحوم طبرسی در مقدمه تفسیر مجمع البیان در فن پنجم می فرماید: گروهی از حشویّة عامه قائل به تحریف اند «2» و جالب اینجاست که این بیان مرحوم طبرسی بر بعضی از علمای اهل سنت گران آمد و در صدد تکذیب مرحوم طبرسی بر آمده و گفتند این نسبت ناشی از قول فاسد شیعه است که قائل

به تحریف هستند و او عقیده اصحابش را به ما اهل سنت نسبت می دهد «3».

چنانکه ملاحظه می کنید این عالم سنی نیز تحریف قرآن را به شیعه نسبت می دهد در حالی که اکثر قریب به اتفاق شیعه و در این دوران اجماعی شیعه است که قرآن مصون از تحریف است.

قول حق این است که اکثریت شیعه و سنی قائل به عدم تحریف هستند ولی عده ای از اخباریین شیعه و بعضی از اهل سنت قائل به تحریف می باشند و این دلیل نمی شود که آنها ما را و یا ما آنها را عموما متهم به قول به تحریف نماییم، پس به نحو مطلق متهم کردن شیعه بر این که آنها قائل به تحریف قرآنند، افترای محض و سخنی بی دلیل است.

بر اهل فن پوشیده نیست که بررسی مسئله تحریف و مصون بودن قرآن از آن، بحثی به مراتب گسترده تر از آنی را می طلبد که ما در این نوشتار آورده ایم لکن همین مقدار نیز برای آگاهی به این نوع مسائل مفید و حتی کافی است. (1) آیت اللّه خوئی در البیان از ص 202 به بعد بخشی از آن روایاتی که عامه در کتبشان برای تحریف قرآن نقل کرده اند را با ذکر سند نقل کرده است، مراجعه نمایید.

(2) محمد هادی معرفت در کتاب صیانة القرآن من التحریف، نظر عامه را در این رابطه کاملا آورده است، به ص 123- 156 مراجعه نمایید.

(3) روح المعانی، آلوسی، ج 1، ص 26.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 192

عدم تحریف قرآن را ذکر کنید و راجع به شواهد تاریخی توضیح دهید.

4- مراد از تحریف در روایات، تحریف لفظی است یا تحریف معنوی و عملی؟

توضیح دهید.

5- دلایل طرفداران تحریف قرآن را نقل کرده و نقد کنید.

6- آیا قرآن در زمان شیخین و عثمان تحریف شد؟ توضیح دهید.

7- افترا چه بود و پاسخ آن چیست؟

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 193

دارد و این نوع نوشتار را مجال بررسی همه جانبه چنین مبحثی نیست ولی به هر حال باید تا جایی که (1) سوره بقره، آیه 26.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 194

فرصت را مجال است به آن پرداخت.

در این بحث، بهترین راه این است که برای آگاهی از اهداف قرآن به خود قرآن مراجعه کنیم و ببینیم خود قرآن اهداف خود را چه می داند؟ با مراجعه به قرآن کریم می بینیم یک سلسله از اوصاف برای قرآن است که از آنها به خوبی می توان به اهداف آن پی برد. به علاوه آیاتی در قرآن کریم است که مبیّن اهداف آن است. بنابراین، ما ابتدائا به آن اوصاف و آیات می پردازیم و سپس به یک نتیجه گیری کلی می رسیم و در پایان به بخشی از اهداف قرآن اشاره می کنیم، قهرا با این روش به اهداف قرآن آگاه خواهیم شد.

هر چیزی است که در هدایت انسان نقش داشته باشد و آگاهی از آن در رسیدن به کمال او مؤثر واقع شود، نه آنکه مسائل ریاضی، فیزیک، شیمی و امثال آن هم در قرآن مطرح شده باشد، گرچه بعضیها معتقدند که قرآن «تبیان کل شی ء» است ولی فهم آن مخصوص پیامبر و ائمه اطهار علیهم السّلام است و برای مردم عادی میسر نیست.

همراهی و راهنمایی می کند.

«1» و یا: قَدْ جاءَکُمْ بُرْهانٌ مِنْ رَبِّکُمْ وَ أَنْزَلْنا إِلَیْکُمْ نُوراً مُبِیناً «2». و یا آیات مربوط به هدایت که برای همه است نظیر: هُدیً لِلنَّاسِ و: هذا بَلاغٌ لِلنَّاسِ و: یُبَیِّنُ آیاتِهِ لِلنَّاسِ لَعَلَّهُمْ یَتَذَکَّرُونَ و: إِنْ هُوَ إِلَّا ذِکْرٌ لِلْعالَمِینَ.

و یا آیاتی که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را بیم دهنده جهانیان می داند نظیر آیه: تَبارَکَ الَّذِی نَزَّلَ الْفُرْقانَ عَلی عَبْدِهِ لِیَکُونَ لِلْعالَمِینَ نَذِیراً و آیه: وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلَّا رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ و امثال این آیات که بسیارند، از اینها کاملا روشن می شود که خطابات قرآن اختصاص به گروه خاصی ندارد بلکه عام و فرا گیر است.

و در مورد سؤال دوم که گفته شد در آیات قرآن نوعی تناقض به چشم می خورد؛ زیرا گرچه از آیات بسیاری استفاده عموم می شود که خطابات قرآن عام و فراگیر (1) سوره نور، آیه 34.

(2) سوره نساء، آیه 174.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 199

است، ولی از بخشی از آیات دیگر استفاده می شود که قرآن برای هدایت گروه خاصی وارد شده است (نظیر آیات ذیل: وَ لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُری وَ مَنْ حَوْلَها «1». و آیه: وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ «2». و آیه: لِتُبَشِّرَ بِهِ الْمُتَّقِینَ وَ تُنْذِرَ بِهِ قَوْماً لُدًّا «3». و آیه: هُدیً لِلْمُتَّقِینَ «4» و امثال این آیات که بسیارند).

پس مخاطب قرآن نیز عموم انسانها نیستند بلکه اقوام خاصی مورد نظر می باشند.

باید بگوییم اولا: از این آیات انحصار و اختصاص قرآن به این گروهها استفاده نمی شود.

ثانیا: در مورد هدایت و ذکر و امثال اینها، منظور از آیات این است که تنها کسانی از قرآن بهره مند می شوند که

دارای آن شرایط باشند.

ثالثا: در آغاز بعثت رسول اکرم اسلام صلّی اللّه علیه و آله و سلّم دعوت جهانی بخاطر کمبود امکانات و عدم دسترسی به آنها، میسر نبود، لذا دعوت از کسانی آغاز شده که در دسترس پیامبر بوده اند و همواره دعوتها این چنین است که از صفر آغاز می شود و کم کم اوج گرفته و گسترده می شود.

رابعا: در برخی از این آیات به اهداف دیگر نیز اشاره شده و هدف مذکور در آیه تنها هدف نیست مانند آیه: وَ لِتُنْذِرَ أُمَّ الْقُری وَ مَنْ حَوْلَها که حرف «واو» دلالت دارد که هدف از نزول قرآن و بعثت پیامبر اموری بوده که یکی از آنها انذار اهل مکه و اطراف آن بوده است.

خامسا: برخی از عناوین یاد شده در آیات خود از نوعی عمومیت برخوردار است نظیر «قوم لدّ» (قوم سر سخت) که شامل هر گروه سر سخت از هر طایفه و قبیله و هر زمان باشد می شود. و یا حتی آیه: أُمَّ الْقُری وَ مَنْ حَوْلَها نیز طبق تفسیری شامل کل (1) سوره انعام، آیه 92.

(2) سوره شعراء، آیه 214.

(3) سوره مریم، آیه 79.

(4) سوره بقره، آیه 2.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 200

کره زمین است؛ زیرا با توجه به روایات «دحو الأرض» (پهن شدن زمین از زیر کعبه) که چون اصل پیدایش زمین از کعبه شده و از آنجا گسترده شده لذا به مکه «ام القری» گفته شد، پس مقصود از «أمّ القری» مکه و مقصود از «و من حولها» کلّ کره زمین است، بنابراین، این آیات نیز شامل گروه خاصی نیستند.

به هر حال، بر کسانی که

با روش قرآن آشنایی دارند معلوم است که هیچ تناقضی بین این دو دسته از آیات نیست و مخاطب قرآن، کل انسانها هستند هر چند همه آنها واجد شرایط بهره مندی از قرآن نبوده و همگان بهره مند نشدند؛ زیرا معنای این سخن که قرآن برای هدایت و به سعادت رساندن کل بشر آمده، این نیست که بالإجبار همه انسانها از آن هدایت بهره مند می شوند، بلکه آن هدایت شرایطی دارد که هر کس واجد آن شرایط باشد، بهره مند خواهد شد. و اختیار انسان خود یکی از ارکان اصلی هدایت اوست که او می تواند هدایت را اختیار نماید و یا راه ضلالت را در پیش گیرد.

می آیند و برای رسیدن به آن هدف عالی در نظر گرفته شدند، همانا رسیدن انسان به مقام قرب الهی و داخل شدن او در رحمت و فضل خداست و بقیه اهداف همه مقدمه برای رسیدن به این هدف عالی و بزرگ هستند؛ زیرا تا مراحل قبلی طی نشود به مرحله عالی نمی توان رسید، لذا می توان در یک جمع بندی به ترتیب اهداف قرآن را نام برد، گرچه اهداف قرآن منحصر به همینها نیست ولی هر چه که باشند همه مقدمه برای رسیدن به آن هدف عالی و بزرگ هستند که همانا سعادت ابدی انسان است یعنی مقام قرب و داخل شدن در فضل و رحمت خداوند.

دیگر مقدمه برای رسیدن به این هدف هستند و سعادت ابدی انسان نیز همان هدف هفتم است، اینکه می گوییم بقیه اهداف جنبه مقدمی برای هدف هفتم دارند دلیلش این است که دستیابی به هدف هفتم جز در سایه تلاش و فعالیت انسان میسر نیست؛ زیرا تا انسان در سایه تلاشهای مستمر شایستگی قرب به خدا را در خود نیافریند هرگز به آن دست پیدا نخواهد کرد و برای اینکه انسان به این شایستگی راه پیدا کند، باید بر طبق قوانین خدا سیر کند و سیر بر طبق قوانین الهی بدون آگاهی از آنها و وجود انگیزه برای عمل به آن میسر نخواهد بود، به همین جهت است که قرآن اهدافی را در طول هم در نظر گرفت اول مرحله آگاهی و شناخت، دوم مرحله انگیزه و عمل، سوم رسیدن به آن هدف والا و اصلی که همان قرب به خدا است که در مجموع می توان از آنها به ایمان و عمل صالح و نتایج آن نام برد و این همان سعادت ابدی است.

البته معلوم است که ما در اینجا در صدد احصاء کامل اهداف قرآن نبودیم و بنا نیز این نبود و گرنه اهداف دیگری نیز هست از قبیل:

1- تهذیب و تزکیه نفوس: وَ یُزَکِّیهِمْ وَ یُعَلِّمُهُمُ الْکِتابَ وَ الْحِکْمَةَ، (جمعه/ 2).

2- آزادی از زنجیرهای اسارت داخلی (هوسها و تمایلات نفسانی) و خارجی استثمارگران: وَ یَضَعُ عَنْهُمْ إِصْرَهُمْ وَ الْأَغْلالَ الَّتِی کانَتْ عَلَیْهِمْ، (اعراف/ 157).

3- مبارزه عملی با ظلم و فساد.

4- دعوت به توحید و مبارزه با شرک و طاغوت.

5- اتمام حجت بر بندگان.

6- استوار ساختن میثاقها و پیمانها.

7- تکامل مادی و معنوی و بسیاری

از اهداف از این قبیل.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 204

میزان آگاهی مفسر از این مبادی و مقدمات ارتباط کامل دارد، بخشی از این مقدمات مانند آنچه که مربوط به علوم و قواعد زبان عربی و جنبه های فصاحت و بلاغت قرآن است، چنان ضرورتی دارد که بدون اطلاع کافی درباره آنها، فهم قرآن امکان پذیر نخواهد بود.

بخشی دیگر نیز، از قبیل دانستن اسباب نزول آیات، در فهم صحیح معانی قرآن مؤثر بوده، شخص مفسر بدون اطلاع از آنها صلاحیت لازم برای تفسیر قرآن را دارا نمی باشد، بنابراین، آگاهی نسبت به علوم ادبی و آشنایی با علوم اسلامی و توجه به ویژگیهای قرآن در بیان مسائل و بالأخره تسلط بر کل قرآن و برخورداری از روح حاکم بر قرآن و عنایت داشتن به روایات اهل بیت در تفسیر آیات و در نتیجه آگاهی به علم الروایه و ... اموری است ضروری که بدون این آگاهیها بهره گیری از قرآن میسر نخواهد بود.

در توضیح این مطلب باید (و لو در حد اختصار) به علوم مورد نیاز بپردازیم تا

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 207

برای همه کس روشن گردد که مفسر و محقق در قرآن کریم به چه علومی نیاز دارد «1»:

کتاب برهانش می گوید: «باید مفسر، معانی لغات و مسمّیات اسامی را بداند، هر چند برای قاری قرآن دانستن آنها لازم نباشد. و یکی از مراجع فهم شناسائی لغت عرب، دانستن اشعار دوران جاهلیت و استشهاد به آنهاست.

علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 212

أَ فَلا یَتَدَبَّرُونَ الْقُرْآنَ أَمْ عَلی قُلُوبٍ أَقْفالُها «1».

یعنی: «آیا در (حقایق و معانی) قرآن اندیشه نمی کنند یا بر قلبهایشان قفلها (ی مخصوص آنها) خورده است؟».

به هر حال، در پایان بسیاری از آیات جملاتی از قبیل: لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ و یا:

«وَ لِیَتَذَکَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ» و جملاتی از این قبیل، به کار گرفته شده است که حاکی از آن است که خطاب قرآن و اهداف تعلیمی و تربیتی آن نسبت به کسانی است که از نعمت عقل برای درک واقعیت و راه سعادت انسانی استفاده می کنند:

کِتابٌ أَنْزَلْناهُ إِلَیْکَ مُبارَکٌ لِیَدَّبَّرُوا آیاتِهِ وَ لِیَتَذَکَّرَ أُولُوا الْأَلْبابِ «2».

یعنی: «قرآن کتابی است مبارک و میمون که ما آن را بر تو نازل کردیم تا آنکه (مردمان) در آیات و نشانه های آن تدبر کنند و صاحبان خرد (از آن) پند گیرند».

وَ لَقَدْ آتَیْنا مُوسَی الْهُدی وَ أَوْرَثْنا بَنِی إِسْرائِیلَ الْکِتابَ هُدیً وَ ذِکْری لِأُولِی الْأَلْبابِ «3».

یعنی: «هر آینه ما راه هدایت (مردمان) را به موسی دادیم (آموختیم) و کتاب تورات را میراث بنی اسرائیل قرار دادیم تا (آن کتاب) وسیله هدایت و پند آموز صاحبان خرد گردد».

کَذلِکَ نُفَصِّلُ الْآیاتِ لِقَوْمٍ یَعْقِلُونَ «4».

یعنی: «این چنین، آیات و نشانه ها (ی خداوندی خود) را بیان می کنیم، برای آن گروهی که تعقل می کنند و در می یابند».

إِنَّ فِی ذلِکَ لَذِکْری لِمَنْ کانَ لَهُ قَلْبٌ «5». (1) سوره محمد، آیه 24.

(2) سوره ص، آیه 29.

(3) سوره مؤمن، آیه 53 و 54.

(4) سوره روم، آیه 28.

(5) سوره ق، آیه 37.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 213

یعنی: «به تحقیق در آنچه بیان شد عبرت و پندی است

برای کسی که او را دلی (عقل و خردی) باشد».

این آیات ضمن دعوت مردم به تدبر و تعقل در آیات قرآن، ارزش عقل و نقش آن را در فهم معانی و مفاهیم بلند قرآن نیز، به بهترین وجه بیان می کنند.

از این رو باید گفت رکن اساسی و پایه اصلی در فهم قرآن، همانا استفاده از عقل و فکر و مراجعه به رسول باطنی است و چنانکه ملاحظه شد تکیه گاه قرآن نیز در تفصیل آیات و تذکرات قرآنی و ارسال کتاب و نشان دادن راه سعادت و تبیین شرایع، بر همین اصل اساسی استوار بوده است.

از تبیین بعضی از مسائل، به این جهت تذکر می دهد که تفصیل این آیات برای عالمان و دانشمندان است، از این جا می فهمیم که یکی از شرایط بهره گیری از قرآن و یا بهره گیری کامل از آن عالمان و دانشمندان است نه آنها که اهل هوا و هوس و یا اهل ظن و اوهام و مقلد کور کورانه دیگرانند.

به عنوان نمونه به آیات ذیل مراجعه فرمایید:

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 214

وَ تِلْکَ الْأَمْثالُ نَضْرِبُها لِلنَّاسِ وَ ما یَعْقِلُها إِلَّا الْعالِمُونَ «1».

یعنی: «اینها مثالهایی است که ما برای مردم می زنیم و جز عالمان آن را درک نمی کنند». یعنی ضرب المثلهای قرآن را تنها دانشمندان درک می کنند نه هر بوالهوسی.

کِتابٌ فُصِّلَتْ آیاتُهُ قُرْآناً عَرَبِیًّا لِقَوْمٍ یَعْلَمُونَ «2».

یعنی: «کتابی است که آیات جامعش (حقایق و احکام الهی را) با زبان فصیح عربی برای دانشمندان مبین ساخت».

هذا بَصائِرُ لِلنَّاسِ وَ هُدیً وَ رَحْمَةٌ لِقَوْمٍ یُوقِنُونَ «3».

یعنی: «این (قرآن) برای عموم مردم مایه بصیرت بسیار و برای اهل یقین موجب هدایت و رحمت پروردگار است».

با قرآن سر و کار دارند و تا حدودی اهل اطلاع و دانش نیز هستند لکن در بهره گیری از قرآن، بهره چندانی ندارند بخاطر اینکه از نورانیت درون و تهذیب باطن برخوردار نیستند و به همین جهت آیات را وارونه می فهمند و نمی توانند نیازمندیهای خود را در تأمین سعادت خود از قرآن برطرف نمایند؛ چون از تقوا که موجب تشخیص حق از باطل است، بی بهره اند: (1) سوره عنکبوت، آیه 43.

(2) سوره فصلت، آیه 3.

(3) سوره جاثیه، آیه 20، ضمنا به آیات 118 بقره و 32 اعراف و 5 یونس نیز مراجعه نمایید.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 215

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِنْ تَتَّقُوا اللَّهَ یَجْعَلْ لَکُمْ فُرْقاناً «1».

یعنی: «ای اهل ایمان! اگر خدا ترس و پرهیزکار شوید، خدا به شما فرقان (یعنی قدرت تشخیص حق از باطل، و راه از چاه) خواهد بخشید».

و در آیه دیگر می فرماید: وَ اتَّقُوا اللَّهَ وَ یُعَلِّمُکُمُ اللَّهُ «2» و رسول خدا فرمود: «اتّقوا فراسة المؤمن فإنّه ینظر بنور اللّه عزّ و جلّ» «3».

و در آیه دیگر می فرماید:

ذلِکَ الْکِتابُ لا رَیْبَ فِیهِ هُدیً لِلْمُتَّقِینَ «4».

یعنی: «این کتاب بدون هیچ تردیدی راهنمای پرهیزکاران است».

و در آیه دیگر می فرماید: هذا بَیانٌ لِلنَّاسِ وَ هُدیً وَ مَوْعِظَةٌ لِلْمُتَّقِینَ «5».

یعنی: «این کتاب خدا حجت و بیان برای عموم مردم و راهنما و پندی برای پرهیزکاران است».

به هر حال، در عین اینکه قرآن اساسا برای هدایت نوع بشر آمده و همه را تحت پوشش دارد اما تنها کسانی از آن بهره مندند که از تقوا برخوردار باشند وگرنه هر تاریک قلب و هر سنگدلی را به حریم قرآن راهی نیست.

معنایش این نیست که هر کس بالاجبار و بدون هیچ قید و شرطی به آن خواهد رسید بلکه بدان معناست که هر فردی از انسانها می توانند با تحصیل این شرایط به آن اهداف دست یابند. و به عبارت دیگر: قرآن کریم هدایت کننده و نجاتبخش همه انسانهاست ولی کسانی می توانند از این کتاب بهره گیرند و هدایت او را پذیرا شوند که این شرایط را داشته باشند؛ نظیر اینکه دانشگاه برای همه ساخته شده و همگان حق استفاده از آن را دارند اما این بدان معنا نیست که ورود به دانشگاه هیچ قید و شرطی ندارد و حتی کنکور هم ندارد و یا هر بیسوادی می تواند بیاید، سر کلاس دانشگاه بنشیند.

در پاسخ سؤال دوم گفته می شود که: اهداف قرآن مراتبی دارد و این شرایط برای تمام مراتب آن نیست، برخی برای اهداف عالیه یا متوسطه و برخی دیگر برای اولین مرتبه است، شرایطی که برای اولین مرتبه از اهداف قرآن است، متوقف بر بهره مندی از قرآن نیست بلکه بهره مندی از قرآن متوقف بر آن است، مانند شرط «علم» با توضیحی که گذشت، البته آشنایی با قرآن و فهمیدن آن و عمل به دستورات این کتاب بزرگ، این خصلت را نیز در انسان تشدید و تقویت می کند.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 218

تفصیل بررسی خواهیم داشت. و مرحوم علامه طباطبائی (ره) در مقدمه تفسیر المیزان به بخشی از آن روشها اشاره کرده و فرموده نام آنها را تطبیق و تحمیل آراء مفسرین بر قرآن گذاشتن سزاوارتر است تا نام تفسیر بر آنها نهادن، پس مقصود ما در اینجا بالفعل این است که یک مفسر و یا هر کسی که می خواهد از قرآن بهره ای ببرد باید در بین روشها، روش صحیح را انتخاب نماید نه آنکه قبل از مراجعه به قرآن، عقیده ای تحصیل کرده و سپس در آیات قرآن بچرخد تا برای عقیده خود دلیلی پیدا کند و یا به هر طریقی که شده عقیده خود را بر قرآن تحمیل کند و سپس اعلام نماید که قرآن نیز با ما موافق است و این همان تطبیق و تحمیل آراء است که متأسفانه در طول تاریخ، هر دسته ای خواست قرآن را طبق عقیده خود تفسیر و توجیه و تأویل نماید؛ مانند متکلمین، فلاسفه، متصوّفه، باطنیّه، ظاهریه، و دانشمندان علوم مادی که همگان در یک ایراد مشترکند و آن همان تطبیق قرآن با عقیده خود و تحمیل آراء خود بر قرآن است، لذا برای اینکه انسان در فهم قرآن اشتباه نکند و در تفسیر آیات آن، راه را به خطا نرود باید به مسائل ذیل توجه داشته باشد تا مبتلا به تفسیر به رأی نشود «1».

به بعد مراجعه نمایید.

(2) سوره طه، آیه 114.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 219

طریق عامه از ائمه معصومین علیهم السّلام روایت شده مشروط بر آنکه مخالف اعتقادات و احکام ما نباشد را اخذ می کنیم؛ زیرا امام صادق علیه السّلام فرمود: «اگر حادثه ای پدید آمد که حکم آن در (1) نهج البلاغه، نامه 77.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 221

مرویّات از ما نباشد، ببینید آنچه عامه از علی علیه السّلام نقل می کنند به آن عمل کنید».

و بعد از آن اگر از این مورد فهم مراد خدا حاصل نشد، رجوع به اقوال اصحاب تفسیر می کنیم و آنچه موافق قرآن و اصحاب امامیه است می پذیریم؛ زیرا اگر از جهت استناد اعتمادی نداشته باشیم از جهت موافقت در فحوا اعتماد خواهیم داشت؛ چرا که پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فرمود: «إنّ علی کلّ حقّ حقیقة و علی کلّ صواب نورا ممّا وافق الکتاب فخذوا به و ما خالف کتاب اللّه فدعوه» «1».

حاصل آنکه: اتخاذ روش صحیح در تفسیر یکی از شرایط بهره مند شدن از قرآن است وگرنه ممکن است انسان گمراه شود.

سلّم مشغول می باشند و متوجه آنها نیستند از مجلس بیرون می رفتند «ثمّ انصرفوا».

در پایان آیه، به علت این امر اشاره کرده که چرا عده ای این چنین هستند و از فراگیری آیات خدا و احکام الهی گریزانند؟ چون قوم نفهم و بی فکرند. بنابراین، نفهمی یکی از موانع بهره مند شدن از قرآن است.

آنها می گفتند:

وَ لَئِنْ أَطَعْتُمْ بَشَراً مِثْلَکُمْ إِنَّکُمْ إِذاً لَخاسِرُونَ «2».

یعنی: «اگر بشری مثل خود را اطاعت کنید بسیار زیان کار خواهید بود».

اینها همه حکایت از نوعی حالت استکباری در آن افراد داشت که حاضر نمی شدند که به پیامبر عصر خود ایمان بیاورند. پس می توان این حالت را یکی از موانع فهم حقیقت دانست و کسانی که مبتلا به این حالت هستند قهرا از قرآن بهره ای نمی توانند داشته باشند.

عبد است و ایمان و عمل صالح نیز، فرع بر درک معارف حقه الهیّه است و مرکز درک انسان نیز قلب و حقیقت او خواهد بود. و قلب کافر به خاطر کفری که دارد از هیچ نوع لطافتی برخوردار نبوده و در برابر احکام الهی و دستورات او کمترین نرمش و انعطاف را نشان نمی دهد، لذا در قرآن کریم قلب کافر به سنگ خارا و یا سخت تر از آن تشبیه شده است:

ثُمَّ قَسَتْ قُلُوبُکُمْ مِنْ بَعْدِ ذلِکَ فَهِیَ کَالْحِجارَةِ أَوْ أَشَدُّ قَسْوَةً ... «1».

و در آیات دیگر می فرماید خداوند به عنوان پاداش کفرشان بر قلب و مجاری ادراکشان مهر زده است به طوری که قادر بر درک و فهم معارف حقه قرآنی نیستند:

خَتَمَ اللَّهُ عَلی قُلُوبِهِمْ وَ عَلی سَمْعِهِمْ وَ عَلی أَبْصارِهِمْ غِشاوَةٌ ... «2». و در آیه ای از زبان خود آنها نقل می کند که با صراحت می گویند قلب ما بسته و قفل زده است و ما از حرفهای تو چیزی نمی فهمیم چنانکه قوم شعیب به آن حضرت می گفتند:

یا شُعَیْبُ ما نَفْقَهُ کَثِیراً مِمَّا تَقُولُ «3». و یا در آیه دیگر آمده است که می گفتند:

وَ قالُوا قُلُوبُنا غُلْفٌ «4».

با توجه به این مسائل معلوم است که کفار در حال کفرشان قادر بر درک حقایق قرآنی نیستند تا رستگار شوند پس باید اول به خدا و رسول او ایمان بیاورند و سپس (1) سوره بقره، آیه 74.

(2) سوره بقره، آیه 7.

(3) سوره هود، آیه 91.

(4) سوره بقره، آیه 88.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 225

از قرآن بهره مند شوند.

از نظر عواقب، عواقبی بدتر از کفر را دارد، لذا منافقین در جهنم در درک اسفل آن قرار دارند:

إِنَّ الْمُنافِقِینَ فِی الدَّرْکِ الْأَسْفَلِ مِنَ النَّارِ «1» و قرآن همان تعبیراتی که در رابطه با کفار داشت که مجاری ادراک آنها را مهر زده معرفی می فرمود: در رابطه با منافقین نیز مسئله به همین منوال است:

فَطُبِعَ عَلی قُلُوبِهِمْ فَهُمْ لا یَفْقَهُونَ «2».

بنا بر این، منافقین نیز تا خود را از کفر باطنی نجات ندهند، از قرآن بهره ای نخواهند برد.

درک حقایق را بروی خود بسته و مسدود کرده است. اینها و دهها موانع دیگر که ما را یارای بررسی همه آنها در اینجا نیست.

در پایان درس، شرایط بهره مند شدن از قرآن و موانع آن بجاست از باب ختامه مسک به کلامی از امام صادق علیه السّلام در این رابطه اشاره کنیم که آن حضرت در ضمن حدیثی طولانی چنین فرمود:

«و اعلموا- رحمکم اللّه- أنّه من لم یعرف من کتاب اللّه عزّ و جلّ الناسخ من المنسوخ و الخاصّ من العام و المحکم من المتشابه و الرّخص من العزائم و المکّیّ من المدنی و أسباب التّنزیل و المبهم من القرآن فی ألفاظه المنقطعة و المؤلّفة و ما فیه من علم القضاء و القدر و التّقدیم و التّأخیر و المبیّن و العمیق و الظّاهر و الباطن و الإبتداء و الإنتهاء و السّؤال و الجواب و القطع و الوصل و المستثنی منه و الجار فیه و الصّیغة لما قبل ممّا یدلّ علی ما بعد و المؤکّد منه و المفصّل و عزائمه و رخصة و مواضع فرائضه و أحکامه و معنی حلاله و حرامه الّذی هلک فیه الملحدون و الموصول من الألفاظ و المحمول علی ما قبله و علی ما بعده، فلیس بعالم بالقرآن و لا هو من أهله ...» «1».

یعنی: «بدانید خدایتان رحمت کند! که هر کس [به هنگام بررسی در کتاب خدای عز و جل ناسخ را از منسوخ، خاص را از عام، محکم را از متشابه، احکام جایز را از احکام قطعی، مکی را از مدنی، اسباب نزول، الفاظ و جملات مبهم قرآن، آیات مربوط به قضا و قدر، تقدیم و تأخیر آیات از

یکدیگر، واضح و پر عمق، ظاهر و باطن، ابتدا و انتها، سؤال و جواب، قطع و وصل، مستثنا را از مستثنا منه، تمییز نمی دهد و بین خصوصیت حوادث گذشته و ویژگی حوادث آینده، فرق نمی گذارد، مؤکد را با مفصل، عزیمت را با رخصت و مواضع واجبات و احکام را مخلوط می کند، حلال را به جای حرام می گیرد، حرامی که ملحدان در آن هلاک شدند و نمی داند فلان جمله مربوط به ما قبل یا ما بعد است و یا اصلا ربطی به قبل و بعد (1) مقدمه تفسیر برهان، ص 18 و 19 و تفسیر المیزان، ج 3، ص 84.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 228

خود ندارد، چنین کسی عالم به قرآن نبوده، اصلا اهل قرآن نیست».

از این حدیث شریف استناد می شود که برای بهره مند شدن از قرآن، شرایطی است که اگر آنها نباشد طرف حق ملاحظه در قرآن و استخراج معانی و مفاهیم بلند آن را نخواهد داشت.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 229

اصلی وحی را «نوشتن و کتابت» گرفته است. و ابن منظور در لسان العرب، «وحی» را به معنای اشاره، کتابت، رسالت و الهام و سخن پنهانی و هر چیزی که به دیگری القاء شود ذکر کرده است.

از مجموع این سخنان استفاده می شود که وحی در اصل، همان «اشاره سریع» و سخنان رمزی و پیامهای مخفیانه وسیله نامه یا اشاره است و از آنجا که تعلیم معارف الهیه به پیامبران بزرگ به صورت مرموزی انجام گرفته این واژه در آن به کار رفته است. (1) مفردات راغب، ماده وحی.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 233

مرحوم شیخ مفید در «شرح اعتقادات» می گوید: اصل «وحی» به معنای کلام مخفی است سپس به هر چیزی که مقصود از آن فهماندن مطلبی به مخاطب است به گونه ای که از دیگران پنهان بماند اطلاق شده و هنگامی که «وحی» به خداوند نسبت داده شود، منظور از آن پیامهایی است که مخصوص رسولان و پیامبران است «1».

آن صورتهای جزئیه ذهنی را درک می نماید، و «قوه عقلیه» که با آن صور کلیه را درک می کند.

از سوی دیگر به افلاک نه گانه بطلیموسی معتقد بودند و برای افلاک نفس مجرد (همچون روح برای بدن ما) قائل بودند، و می افزودند که: این نفوس فلکی از موجودات مجردی به نام «عقول» الهام می گیرند و به این ترتیب «نه عقل» مربوط به «افلاک نه گانه» قائل بودند.

از سوی سوم عقیده داشتند که نفوس انسانی و ارواح آنها برای فعلیت یافتن استعدادها و درک حقایق، باید از وجود مجردی که آن را «عقل فعال» می نامیدند کسب فیض کنند که نامش عقل دهم یا «عقل عاشر» است و نام «عقل فعال» را به این مناسبت بر آن می گذارند که سبب فعلیت استعدادهای عقول جزئیه بود.

از سوی چهارم: معتقد بودند که هر قدر روح انسان قویتر باشد ارتباط و اتصالش با عقل فعال که منبع و خزانه معلومات است بیشتر خواهد بود، بنابر این، یک روح قوی و کامل می تواند در کوتاهترین مدت وسیعترین معلومات را به فرمان خدا از «عقل فعال» کسب کند.

و همچنین هر اندازه قوه خیال قویتر باشد بهتر می تواند این مفاهیم را در لباس صورتهای حسی قرار دهد. و هر اندازه حس مشترک قویتر گردد انسان صور محسوسه خارجیه را بهتر درک می کند.

سپس از مجموع این مقدمات، چنین نتیجه می گرفتند: روح پیامبر چون فوق العاده قوی است رابطه و اتصالش با عقل فعال بسیار زیاد است و به همین دلیل می تواند در اکثر اوقات معلومات را به صورت کلی از عقل فعال بگیرد و از آنجا که قوه خیال او نیز بسیار قوی است و

در عین حال تابع قوه عقلیه است، می تواند صورتهای محسوسه مناسبی به آن صور کلیه که از عقل فعال دریافت داشته، بدهد

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 237

و در لباسهای حسی در افق ذهن خود ببیند، مثلا اگر آن حقایق کلی از قبیل معانی و احکام باشد به صورت الفاظی بسیار موزون و در نهایت فصاحت و بلاغت از زبان شخص در نهایت کمال بشنود. و چون قوه خیالیه او تسلط کامل بر حس مشترک دارد می تواند به این صور جنبه حسی دهد و پیامبر آن شخص را با چشم ببیند و الفاظش را با گوش بشنود «1». طبق این نظریه نتایج ذیل به دست می آید:

قائل به وحی بودند؛ چون کتابهای مذهبی آنان پر از اخبار انبیا بود، علم جدید آمد و قلم روی کلیه مباحث روحی و ما ورای طبیعی کشید و مسئله وحی نیز جزء خرافات قدیمی شمرده شد و آن را معلول سوء استفاده مدعیان نبوت یا مولود بیماریهای روحی دانستند!!! قرن نوزده میلادی فرا رسید (سال 1846 بود) جهان روح به وسیله دانشمندان به کمک دلایل حسی اثبات گردید، مسئله وحی نیز مجددا زنده شد، این مباحث را روی اسلوب تجربی و عملی دنبال کردند و به نتایجی رسیدند که هر چند با نظریه علمای اسلامی تفاوت داشت اما قدم برجسته بسوی اثبات موضوع مهمی محسوب می شود که روزی از خرافات شمرده می شود.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 240

این جمعیت روی مباحث روحی مطالعه کردند و تا کنون (هنگام تألیف دایرة المعارف) پنجاه جلد کتاب بزرگ از طرف جمعیت مزبور پیرامون مطالب فوق نگاشته شده و بسیاری از مسائل روحی به کمک آنها حل گردید از جمله مسئله وحی بود «1».

به هر حال، با مراجعه به آراء آنها معلوم می شود که جان کلام آنها این است که «وحی» تجلی شعور ناآگاه است که به مراتب از شعور آگاه قویتر و نیرومندتر است و چون پیامبران مردان فوق العاده ای بودند وجدان مخفی آنها نیز بسیار نیرومندتر بوده و تراوشهای آنها فوق العاده مهم و قابل ملاحظه بوده است.

یا فرشته، صورت نمی گیرد بلکه بازتاب و انعکاس ضمیر مخفی خود پیامبران است.

قانع نمی کند؛ زیرا نخستین نتیجه این توجیه این است که وحی رابطه خاصی با مبدأ جهان هستی نیست و درک پیامبران نسبت به مسائل که به آنها وحی می شده مغایرتی با طرز درک ما نسبت به مسائلی که از ضمیر مخفی و شعور ناآگاه ما سرچشمه می گیرد، ندارد، جز اینکه آنها در این جهت قویتر و نیرومندتر از ما بوده اند.

هر کس که کمترین آشنایی با اظهارات و تعلیمات پیامبران و کتب آسمانی آنها داشته باشد می داند که آنها «وحی» را به صورت یک نوع رابطه مخصوص با مبدأ جهان هستی و مغایر با روابط فکری و عقلی دیگر معرفی نموده اند بنا بر این، میان اظهارات آنها و آنچه فلاسفه جدید در این زمینه گفته اند مناسبتی وجود ندارد.

در صورتی که با این ابزار با همه نقصی که دارند (1) قرآن در اسلام، ص 108.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 243

فقط می توان درباره وجود و عدم قسمتی از امور مادی داوری نمود و امور معنوی و مجرد از ماده از نظر درجه بندی وجود در مرتبه بالاتری از این ابزار قرار دارند و هیچگاه تحت حکومت آنها واقع نمی شوند؛ مثلا هرگز نمی توان روح مجرد را با چاقوی تشریح و یا میکروسکوب و یا سایر وسائل مادی مشاهده نمود و از این طریق درباره آن به نفی و اثبات پرداخت.

بنا بر این، تا زمانی که ابزار شناخت یک دانشمند، مادی باشد و فکرش غیر الهی نمی تواند جز در پیرامون امور مادی قضاوت نماید، پس ابتدا باید به ما ورای طبیعت معتقد گردد و سپس ابزار شناختش را عوض کند تا بتوان با او به بحث نشست و گر نه بحث با او ثمری نخواهد داشت «1».

نبوغ و مولود فکر عالی آنان چیز دیگری نیست و هرگز ارتباطی با جهان دیگر ندارد.

«وحی» منبعی جز عقل انسانی و ادراکی جز ادراک معمولی نیست و در طول تاریخ عمر بشر، در هر قرنی نوابغی که عالیترین تجلیات افکار انسانی را دارا بودند، (1) خدا و پیامبران، جعفر سبحانی، تنظیم رضا استادی، ص 88- 87.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 244

بروز نموده و خدماتی به جهان انسانیت نموده اند.

برخی از آنان گام را فراتر نهاده وجود نبوغ را معلول یک سلسله حوادث و اتفاقات روانی دانسته و کوشیده اند که با بررسیهای وهمی و پنداری، این علل را در زندگی پیامبران نیز پیدا کنند.

عواملی که موجب بالا رفتن استعداد و پیدایش نبوغ می گردد در نظر آنان به قرار زیر است:

است، می گوید:

إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یُوحی إِلَیَّ «2».

یعنی: «من فقط از آنچه که به من وحی می شود پیروی می کنم».

یا اینکه می گوید:

إِنْ هُوَ إِلَّا وَحْیٌ یُوحی «3». (1) تلخیص از کتاب «نبوغ و علل آن»، نگارش دکتر عزت اللّه مجید پور.

(2) سوره انعام، آیه 50.

(3) سوره نجم، آیه 4.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 246

یعنی: «آنچه می گوید وحی آسمانی است که بر او نازل می گردد».

اساسا ما در جهان دو نوع مصلح داریم: گروهی داعیه اصلاح دارند و تمام طرحها و نقشه های خود را معلول فکر خود یا حزبی که به وجود آورده اند می دانند.

در برابر آنها دسته ای هستند که به نام «خدا» قیام می کنند و مردم را به سوی او دعوت می کنند و با ایجاد شوق به پاداش و بیم از کیفرهای او، برنامه اصلاحی خود را طرح و اجرا می نمایند، در این صورت دلیلی ندارد که با این تفاوت هر دو گروه را از شاخه یک درخت بدانیم و همه را زاییده نبوغ معرفی کنیم.

به هر حال، طرفداران این نظریه هیچ دلیلی بر مدعای خود اقامه نکرده اند بلکه صرفا یک ادعاست و خواسته اند پیامبران را همردیف با سایر دانشمندان بدانند و این عقیده نشأت گرفته از طرز تفکر مادی آنان است که می خواهند برای همه چیز تفسیر مادی بنمایند، در حالی که این طرز تفکر نه تنها در مسئله «وحی» بلکه در بسیاری از مباحث فلسفی و عقیدتی دیگر نیز آثار شومی از خود به جای گذاشته است؛ زیرا این طرز تفکر در مسئله «وحی» در حقیقت انکار صریح نبوت انبیا و تکذیب گفته همه آنها و متهم ساختن آنها به انواع

خلاف گوییهاست.

در جهان حیوانات که ما آنها را موجوداتی پست تر از خود می دانیم، احساسات و ادراکاتی دیده می شود که برای ما قابل درک نیست؛ همه می دانیم که قبل از وقوع زلزله بسیاری از حیوانات به وسیله حس مرموزی که ما از آن بیخبریم کاملا باخبر می شوند، حالت اضطراب به آنها دست می دهد، گاهی دست جمعی فریاد می کشند و صدای دلخراشی که حکایت از حادثه ناگواری که در شرف تکوین است می کند، سر می دهند، گاه بندها را پاره کرده فرار می کنند، در حالی که حتی زلزله سنجهای دقیق ما اثری از آن زلزله هنوز ثبت نکرده است! یا اینکه پاره ای از حیوانات وضع هوا را از ماهها قبل پیش بینی می کنند و خانه ها و لانه های خود را بر وفق آن می سازند و آذوقه های لازم را تهیه می کنند؛ مثلا اگر زمستان سخت و بسیار سردی در پیش باشد یک نوع واکنش نشان می دهند که موافق آن است و اگر کم باران و کم سرماست واکنش دیگر! حرکت دسته جمعی پرندگان مهاجر و پیمودن مسافتی طولانی از منطقه استوائی به مناطق قطبی، یا از قطبی به منطقه استوائی که گاه حتی شبها در هوای ابری به این حرکت ادامه می دهند در حالی که هیچ انسانی بدون وسائل دقیق راهیابی، حتی نمی تواند یک صدم آن راه را طی کند. و حرکت شب پره ها در تاریکی کامل شب

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 248

و عبور از لابلای موانع و پیدا کردن شکارهای خود در تاریکی و ظلمت مطلق و احیانا در زیر امواج آب، و امثال آن، مطالبی است که برای ما انسانها باور کردنش بسیار مشکل است

در حالی که علم، آنها را ثابت کرده است.

وجود این واقعیتها نشان می دهد که آنها درک و شعور مرموزی دارند که ما از آن بی بهره ایم، البته راه یافتن به جهان اسرار آمیز حواس حیوانات برای ما ممکن نیست ولی با این حال واقعیتی است که نمی توان آن را انکار نمود «1».

با اینکه حواس حیوانات جنبه مادی و طبیعی دارد نه ماورای طبیعی، ما از حقیقت آن بی اطلاعیم با این حال چگونه ما می توانیم بخاطر عدم درک جهان اسرار آمیز وحی که مربوط به عالم ماورای طبیعت است آن را نفی کنیم و یا زیر سؤال ببریم «2».

به هر حال، آنچه که می توانیم در رابطه با وحی بگوییم این است که: ادراک منتهی به وحی، از سنخ ادراکهای بشری و معمولی نیست بلکه ادراکی است غیر عادی و به وسیله حس مخصوصی که ویژه پیامبران آسمانی است انجام می گیرد.

ادراکات بشر از راههای طبیعی به دست می آید که بخش مهم آن به وسیله حواس ظاهری و بخشی هم نتیجه ریاضتهای فکری و ثمره استدلالهای عقلی اوست.

و قسمت سوم از ادراکات بشر، پرتوی از غرایز نفسانی و فطرت انسانی اوست نظیر درک گرسنگی و تشنگی و میل به امور جنسی، علاقه به مقام و منصب و ثروت، گرایش به فضائل اخلاقی و سجایای انسانی و ... که همگی ریشه فطری دارند و پرتوی از تجلی فطرت غرایز اوست. و برخی از آثار ادبی و هنری انسان اثر مستقیم ذوق و استعداد خدایی اوست.

کوتاه سخن اینکه: همه ادراکات یک سلسله درکهای بشری و پدیده های طبیعی است که به وسائل گوناگون عادی در محیط فکر انسان وارد می شوند،

ولی معلومات (1) به کتاب «حواس اسرار آمیز حیوانات» مراجعه کنید.

(2) پیام قرآن، ج 1، ص 228 به بعد.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 249

پیامبران علیه السّلام از طریق وحی شبیه هیچیک از این ادراکات با اختلافاتی که دارند نیست، بلکه ادراکی است غیر عادی که به وسیله حس مخصوصی که دارند انجام می گیرد.

از یک طرف به عالم بالا مرتبط است و از سوی دیگر به عالم پایین وابسته است، لذا در قرآن کریم در آیات متعدد به هر دو جنبه انسان (جنبه جسمانی و روحانی) و به هر دو خلقت اشاره شده است، در آیات 12 تا 15 سوره مؤمنین پس از اشاره به کیفیت خلقت جسم بشر، به خلقت دیگری که همان خلقت «روح» است اشاره دارد:

ثُمَّ أَنْشَأْناهُ خَلْقاً آخَرَ ....

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 250

و یا در سوره سجده آیه 7 تا 9 می فرماید:

وَ بَدَأَ خَلْقَ الْإِنْسانِ مِنْ طِینٍ ثُمَّ جَعَلَ نَسْلَهُ مِنْ سُلالَةٍ مِنْ ماءٍ مَهِینٍ ثُمَّ سَوَّاهُ وَ نَفَخَ فِیهِ مِنْ رُوحِهِ.

یعنی: «آفرینش انسان را از خاک آغاز کرد و سپس خلقت نوع انسان را به وسیله آبی بدون ارزش (نطفه) قرار داد و پس از آن او را بیاراست و از روح خود در او دمید». و آیات و روایات بسیاری که انسان را مرکب از جسم و جان می دانند.

بنابراین، چون انسان بخشی از وجود او را عالم بالا تشکیل می دهد و به یک تعبیر آنجایی است می تواند با آنجا رابطه برقرار کند، به علاوه، هیچ دلیل عقلی بر امتناع ارتباط با عالم بالا اقامه نشده لذا از لحاظ ثبوتی مانعی ندارد که انسان بتواند با عالم بالا ارتباط برقرار کند و در مقام اثبات نیز با معجزات، این ارتباط ثابت شد.

پی به مؤثر می بریم، بنا بر این، تلاش برای راه یافتن به این جهان مرموز بیهوده است، ولی با این حال با مراجعه به آیات و روایات وارده در این باب می توانیم شبحی از آن را در نزدمان ترسیم نماییم:

ما کانَ لِبَشَرٍ أَنْ یُکَلِّمَهُ اللَّهُ إِلَّا وَحْیاً أَوْ مِنْ وَراءِ حِجابٍ أَوْ یُرْسِلَ رَسُولًا فَیُوحِیَ بِإِذْنِهِ ما یَشاءُ إِنَّهُ عَلِیٌّ حَکِیمٌ «1».

یعنی: «هیچ بشری جز از طریق وحی و یا از ورای حجاب و یا به وسیله فرستاده ای که به فرمان خدا، آنچه را اراده کرده وحی می کند، نمی تواند با خدا سخن گوید. بدرستی که اوست خداوند بلند مرتبه و حکیم». (1) سوره شوری، آیه 51.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 251

از این آیه به روشنی استفاده می شود که از سه طریق بشر می تواند با خدا رابطه برقرار کند:

را به پیامبری برگزیند «2».

امام باقر علیه السّلام در این رابطه می فرماید: «نبی» کسی است که به نبوت خود از طریق رؤیا آگاه شود مانند رؤیای ابراهیم و رؤیای محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم که مقدمات نبوت خود را قبل از وحی در خواب دید تا اینکه جبرئیل با پیام رسالت از جانب خداوند بر وی نازل شد «3».

منظور از قبل از «وحی» در این حدیث، آن است که هنوز به محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم برای رسالتی که مأمور به تبلیغ آن باشد، وحی نشده بود و این بیان تفسیری است برای مفهوم «نبی» پیش از آنکه رسول باشد، چه نبی بشری است که به وی وحی می شود قبل از آنکه به تبلیغ آن مأمور باشد؛ یعنی او با عالم بالا رابطه روحی دارد و ملکوت عالم برای او مشهود است ولی مأمور به تبلیغ نیست چنانکه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قبل از بعثتش این چنین بود.

مرحوم ملا صدرا در این زمینه می گوید «4»: محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قبل از آنکه به صفت (1) صحیح بخاری با شرح کرمانی، ج 1، ص 31، ح 3، صحیح مسلم، ج 1، ص 97، تاریخ طبری، ج 2، ص 47.

(2) بحار، ج 18، ص 184 و 194.

(3) اصول کافی، ج 1، ص 176 و بحار الأنوار، ج 18، ص 266.

(4) شرح اصول کافی، کتاب الحجة، ص 454، ح 3.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 253

رسالت متصف شود و یا جبرئیل، همراه با کلام خدایی به طور محسوس بر

وی فرود آید، به صفت نبوت متصف شد و در واقع، به طور سری به رسالت از جانب خدا برگزیده شده بود و وقتی جبرئیل به طور محسوس بر وی فرود آمد که تمام مقدمات پیامبری برای او فراهم شده بود، مانند: رؤیای صادق، نشانه ها و اعلام های پیاپی نسبت به حقایق علوم و امور غیبی که بر دیگر انبیای بزرگ مانند ابراهیم فراهم گردید ...

به هر حال، رؤیای صادق، راهی برای نزول وحی بر پیامبر است و چه بسا در خواب دانستنیها به وی القاء می شد. علی علیه السّلام در این زمینه می گوید: «رؤیا الأنبیاء وحی؛ «1» یعنی: خواب پیامبران وحی است».

لازم به ذکر است که گرچه یکی از طرق وحی پیامبر، خواب بود ولی قرآن کریم از این طریق بر پیامبر نازل نشده است، بلکه از دو طریق وحی مستقیم یا به وسیله فرشته وحی به حضرت داده شده است گرچه خوابهای حضرت سبب نزول آیاتی شده است از قبیل دو آیه ذیل:

بن خلیفه کلبی بر او ظاهر می شود.

ابن مسعود می گوید: پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فقط دو بار جبرئیل را به صورت اصلی خود دید، یک بار از او خواست که وی را در صورت اصلی ببیند و او خود را به صورت (1) الدر المنثور، ج 4، ص 191.

(2) الدر المنثور، ج 6، ص 401.

(3) الإتقان، ج 1، ص 30.

(4) اسد الغابه فی معرفة الصحابه، ابن اثیر، ج 1، ص 127.

(5) سوره شعراء، آیه 193.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 255

اصلی نشان داد که در آن هنگام تمامی افق را پوشاند، اما بار دوم در شب معراج بود که جبرئیل حضرتش را به عالم بالا برد و آن در افق اعلی بود «1».

ولی صحیح این است که حضرت یک بار جبرئیل را در ابتدای وحی در غار حراء دید که در آنجا جبرئیل به صورت اصلی ظاهر شد، در حالی که در افق، آسمان را از مغرب تا مشرق پوشانده بود که پیامبر سخت ترسید و از آن پس جبرئیل به صورت آدمیان بر وی نازل می شد.

بار دوم، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از وی خواست که خود را به صورتی که خداوند او را آفریده است نشان دهد و همینکه جبرئیل به صورت اصلی خود ظاهر شد، سراسر افق را پوشاند، آیه:

وَ هُوَ بِالْأُفُقِ الْأَعْلی ناظر به دیدن بار اول و آیه:

وَ لَقَدْ رَآهُ نَزْلَةً أُخْری ناظر به بار دوم است «2».

پس طبق این تفسیر، آیات سوره نجم از 3 تا 17 ناظر به دو بار رؤیتی است که پیامبر جبرئیل را

به صورت اصلی خود دید؛ یکی در ابتدای وحی در غار حرا، و دیگر در شب معراج، البته نه به این معنا که تمام آیات مربوط به همین رؤیت باشد بلکه به این دو رؤیت در این آیات اشاره شده است.

بنا بر این، حضرت دو بار جبرئیل را به صورت اصلی مشاهده کرد و در غیر این دو مورد به صورت دحیه کلبی «3» می دید.

آیاتی در قرآن کریم است که می گوید قرآن به وسیله جبرئیل بر رسول خدا نازل (1) الدر المنثور، ج 6، ص 123.

(2) مجمع البیان، ج 9، ص 173 و 175، و تفسیر صافی، ج 2، ص 618.

(3) «دحیة بن خلیفه کلبی» برادر رضاعی پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بود و از زیباترین مردم آن زمان محسوب می شود و هنگامی که جبرئیل به سراغ پیامبر می آمد در آن چهره نمایان می گشت (مجمع البحرین، ماده وحی)، او از مشاهیر صحابه پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم و به حسن صورت معروف بود، پیامبر اکرم او را به رسالت نزد قیصر روم «هرقل» فرستاد در سال 6 یا 7 هجری و تا زمان خلافت معاویه زنده بود (لغتنامه دهخدا).

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 256

شده است از قبیل:

نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلی قَلْبِکَ «1».

یعنی: «جبرئیل وحی را بر قلب تو نازل کرد».

إِنَّهُ لَقَوْلُ رَسُولٍ کَرِیمٍ ذِی قُوَّةٍ عِنْدَ ذِی الْعَرْشِ مَکِینٍ مُطاعٍ ثَمَّ أَمِینٍ وَ ما صاحِبُکُمْ بِمَجْنُونٍ، وَ لَقَدْ رَآهُ بِالْأُفُقِ الْمُبِینِ «2».

یعنی: «همانا این قرآن گفته های فرستاده ارجمندی است که نزد خدا صاحب عزت و کرامت قدرت و قدرت است و مطاع فرشتگان

دیگر می باشد این رفیق (محمد ص) دیوانه نیست و او جبرئیل را در افق بالاتر از همه آفاق و در عالم ملکوت مشاهده کرد».

و امیر المؤمنین علیه السّلام جبرئیل را چند بار در محضر پیامبر دید در حالی که پیامبر در خواب بود و با او سخن گفت «3» و امام صادق علیه السّلام فرمود:

کان جبرئیل إذا أتی النّبی صلّی اللّه علیه و آله و سلّم قعد بین یدیه قعدة العبید و کان لا یدخل حتّی یستأذنه «4».

یعنی: «جبرئیل هر گاه به محضر حضرت رسول صلّی اللّه علیه و آله و سلّم می رسید مؤدب همانند عبدی در برابر مولی می نشست و بدون اذن نیز داخل نمی شد».

می فرماید: «کان ذلک إذا جاء الوحی و لیس بینه و بین اللّه ملک فکانت تصبه تلک السّبتة و یغشاه ما یغشاه لثقل الوحی علیه أمّا إذا أتاه جبرئیل بالوحی فکان یقول هو ذا جبرئیل أو قال لی جبرئیل ...» «2».

یعنی: «در آن هنگام که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مورد خطاب وحی قرار می گرفت و بین او و خداوند فرشته ای واسطه نبود بر اثر سنگینی وحی بر او حالت غشوه ای نزدیک به حالت خواب دست می داد، اما وقتی که وحی به وسیله جبرئیل به او می رسید (چنین حالتی در کار نبود بلکه) می گفت این جبرئیل است و یا می گفت جبرئیل به من گفت ...».

ابن عباس می گوید: «کان النبیّ صلّی اللّه علیه و آله و سلّم إذا نزل علیه الوحی یعالج من ذلک شدّة و ألما شدیدا و ثقلا و یتصدّع رأسه» «3».

یعنی: «هر گاه که بر پیامبر وحی نازل می شد، بر اثر آن، حالتی سخت و سنگین و دردی شدید به او دست می داد و به درد سر مبتلا می شد».

شخصی به نام «حارث بن هشام» از پیامبر پرسید: «کیف یأتیک الوحی؟

فقال صلّی اللّه علیه و آله و سلّم: أحیانا یأتینی مثل صلصلة الجرس و هو أشدّه علیّ فیقصم عنّی و قد وعیت عنه ما قال و أحیانا یتمثّل لی الملک رجلا فیکلّمنی فاعی ما یقول و هو أهونه علیّ ...» «4».

یعنی: «وحی چگونه بر شما نازل می شود؟ پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در پاسخ فرمود: گاهی آن (1) سوره مزمل، آیه 4.

(2) محاسن برقی، ص 338 و بحار، ج 18، ص 271 و امالی شیخ، ص 31.

(3)

بحار، ج 18، ص 261.

(4) اتقان، سیوطی، ج 1، ص 59- 60 و بحار، ج 18، ص 260 و صحیح بخاری، ج 1، ص 27 با شرح کرمانی.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 258

را به صورت صدای زنگ می شنوم و آن شدیدترین نوع آن نسبت به من است که گویی بندهای من از یکدیگر می گسلد و در این هنگام مطالب وحی شده را حفظ می کنم. و زمانی نیز فرشته در برابر من مجسم می شود و با من سخن می گوید و گفته های او را درک و حفظ می کنم که این نوع از وحی بر من آسانتر است».

به هر حال، با مراجعه به روایات وارده در این باب روشن می شود که «وحی» بر رسول خدا به سه صورت بود:

الف: در خواب، که این بیشتر قبل از بعثت برای فراهم نمودن زمینه رسالت و یا در اوایل بعثت بود.

ب: در بیداری، در بیداری نیز دو صورت بود، صورتی این بود که فرشته وحی بر او نازل می شد، صورت دیگر آنکه: مستقیما وحی بر او القاء می شد که این صورت مشکلترین حالات وحی بود و بر پیامبر بسیار سخت می گذشت و حتی در روزهای سرد، عرق از جبین مبارکش جاری می شد و به درد سر مبتلا می گشت و ...» «1».

تا آسمان فرق دارد و محتوای هر یک معرف آن است، باید گفت: هنگامی که پیامبر با جهان ماورای طبیعت یا پیک وحی تماس پیدا می کند با شهود درونی این حقیقت را به وضوح در می یابد که ارتباط او با خداست، (1) در این رابطه به کتابهایی همچون بحار، ج 18، از ص 244 به بعد و التمهید فی علوم القرآن، ج 1، از ص 55 به بعد و اتقان، سیوطی، ج 1، از ص 58 و صحیح بخاری، ج 1، از ص 26 به بعد با شرح کرمانی. و ... مراجعه نمایید.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 259

درست همانند کسی که قرص خورشید را می بیند، اگر کسی بگوید تو از کجا می دانی که الان در بیداری قرص آفتاب را می بینی؟ شاید خواب باشی؟ مسلما به چنین گفته هرگز اعتنا نمی کند؛ چون احساسی را که دارد برای او قطعی و غیر قابل تردید است.

طبق گفته مرحوم علامه طباطبائی در تفسیر آیه:

فَلَمَّا أَتاها نُودِیَ یا مُوسی إِنِّی أَنَا رَبُّکَ «1»، هنگامی که پیامبر رسول خدا اولین بار با وحی و رسالت مواجه می شود، هیچ شک و تردیدی برای او باقی نمی ماند که وحی کننده خدای سبحان است، بی آنکه احتیاج به بررسی و استدلال و اقامه حجت داشته باشد و اگر نیازی به چنین مطلبی داشت وحی، غیبی و بی واسطه نبود، بلکه نوعی استدلال و استفاده از برهان عقلی بود «2».

در حدیثی از زرارة بن اعین می خوانیم که می گوید از امام صادق علیه السّلام پرسیدم:

«کیف لم یخف رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم فیما یأتیه من قبل اللّه أن یکون ذلک

ممّا ینزع به الشّیطان؟ قال: فقال علیه السّلام: إنّ اللّه إذا اتّخذ عبدا رسولا أنزل علیه السّکینة و الوقار فکان یأتیه من قبل اللّه عزّ و جلّ مثل الّذی یراه بعینه» «3».

یعنی: «چگونه است که پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بیم آن را نداشت که آنچه از جانب خدا به او وحی می شود، از تلقینات شیطان، باشد؟ حضرت در پاسخش فرمود: وقتی خدای متعال بنده ای را به پیامبری خود برگزید، اطمینان و اعتدال در اندیشه او عطا خواهد کرد تا آنچه از جانب خدا به او وحی می شود مانند آن چیزی باشد که آن را با چشم می بیند».

و به عبارت دیگر: حقیقت آن را برای او آشکار می کند به طوری که هیچ جای شک و تردیدی برای او باقی نماند و حق را آنچنان آشکار و واضح مشاهده می کند که در اعتقاد و اندیشه او هیچ شک و اضطرابی دست نمی دهد، چنانکه در حدیثی از امام (1) سوره طه، آیه 11- 12.

(2) تفسیر المیزان، ج 14، ص 149.

(3) بحار، ج 18، ص 262.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 260

صادق علیه السّلام سؤال شد که پیامبران به چه کیفیت درک می کنند که پیامبر خدایند؟ در پاسخ فرمود: پرده از پیش دیده های آنان برگرفته می شود «1».

خداوند پس از آنکه عقل و ادب محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را کامل کرد و اسرار ملکوت آسمانها و زمین را به او آموخت، او را برای قیام به امر مهم سفارت و تبلیغ رسالت الهی به جهانیان صالح و شایسته دید، چنانکه نسبت به ابراهیم علیه السّلام نیز به همین

نحو عمل شد، علی علیه السّلام در این رابطه می فرماید:

«و لقد قرن اللّه به صلّی اللّه علیه و آله و سلّم من لدن أن کان فطیما أعظم ملک من ملائکته یسلک به طریق المکارم و محاسن أخلاق العالم لیله و نهاره» «2».

یعنی: «از وقتی که محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم دوران شیر خوارگی را به پایان رساند، خداوند یکی از بزرگترین فرشته های خود را مأمور کرد که شب و روز، طریق محاسن و مکارم اخلاق را به وی نشان دهد ...».

اما عسکری علیه السّلام فرمود: خداوند قلب محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را برترین قلوب و پر ظرفیت ترین دلها یافت و لذا او را به پیامبری خود برگزید:

«إنّ اللّه وجد قلب محمّد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أفضل القلوب و أوعاها فاختاره لنبوّته» «3».

به علاوه روایاتی وارد شده که در آستانه بعثت آن حضرت (یعنی در سن 37 سالگی) نشانه های پیامبری در وی واضح بود، چنانکه در روایت علی بن ابراهیم قمی آمده است که برای حضرت رؤیاهای صادقه حاصل می شد و به او در عالم رؤیا جبرئیل به «یا رسول اللّه» خطاب می کرد و یا حتی در بیابان در بیداری هنگام چراندن گوسفندان، جبرئیل را دید و به او خطاب به «یا رسول اللّه» نمود «4» و امثال این روایات که بسیار است. (1) بحار، ج 11، ص 56.

(2) نهج البلاغه، خطبه 192.

(3) بحار، ج 18، ص 206.

(4) بحار، ج 18، ص 181 و 194.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 261

امام صادق علیه السّلام فرمود: پیامبر صلّی اللّه علیه

و آله و سلّم به توفیق الهی تشخیص می داد که جبرئیل از ناحیه خداست:

«ما علم رسول اللّه صلّی اللّه علیه و آله و سلّم أنّ جبرئیل من قبل اللّه إلّا بالتّوفیق» «1».

بنا بر این، موضع محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در اوایل بعثت و در مقابل نزول وحی، موضع انسانی است که با اطمینان کامل و آرامش روحی و شرح صدر، آگاه به حقایق امر و عارف به واقعیت آنچه که بر وی نازل می شده، بوده است و هیچ شک و تردید و اضطرابی به او دست نداده که باعث آن شود تا گفته شود حضرت در ابتدای امر نسبت به نبوت خود و اینکه وحی، الهی است یا شیطانی، تردید داشته تا آنکه به وسیله دلداری زنش خدیجه و ورقة بن نوفل نصرانی از او رفع تردید شده باشد؛ یعنی حضرت تا مدتی نمی دانست که او پیامبر است و حتی احتمال می داد که او جن زده شده باشد و سپس با دلداری آنها متوجه نبوت خود شده باشد «2»!!!

می کنیم:

1- پیامبر هنگامی که وارد خانه خدیجه شد با خود فکر می کرد شاید آنچه را دیده خطا کرده!!! و یا اینکه کاهن شده باشد! خدیجه با گفتن اینکه تو همواره یتیم نواز (1) الصحیح من سیرة النبی الأعظم، ج 1، ص 233.

(2) بحار، ج 18، ص 257 به نقل از توحید صدوق، ص 246.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 262

بودی و با خویشان نیکی می کردی، شک و تردید را از دل او برد! سپس پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از دیده حقشناسی به او نگریست و دستور داد گلیمی بیاورد و او را بپوشاند «1».

2- طبری و دیگر مورخان می نویسند: هنگامی که ندای:

«إنّک لرسول اللّه» به گوش او رسید، سراسر تن او را لرزه فرا گرفت، تصمیم گرفت خود را از بالای کوه پرتاب کند، سپس فرشته با نشان دادن خود، او را از کار باز داشت «2».

3- پس از آن روز، محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم برای طواف کعبه رفت، «ورقة بن نوفل» را دید و داستان خویش را برای او شرح داد، ورقه گفت: «به خدا قسم! تو پیامبر این امتی و ناموس بزرگ (یعنی وحی الهی) که به سوی موسی می آمد بر تو نازل شده است:

«هذا النّاموس الّذی أنزل علی موسی ابن عمران»، بعضی از مردم تو را تکذیب خواهند نمود و آزار خواهند داد و از شهر خود بیرون خواهند نمود و با تو به جنگ بر خواهند خواست و من اگر آن روز را درک کنم خدا را کمک می کنم و سپس سر رسول خدا را بوسید. محمد صلّی

اللّه علیه و آله و سلّم احساس کرد که «ورقه» راست می گوید «3».

او خطاب نمود که عصا را بیفکن، فورا افکند، ترس او فقط از ناحیه عصای او بود که به حیوان خطرناکی مبدل گردید، آیا می توان گفت که: موسی علیه السّلام هنگام آغاز وحی آرام و مطمئن بود اما کسی که بر تمام پیامبران برتری دارد، با شنیدن گفتار فرشته وحی به حدی مضطرب شد که می خواست خود را از بالای کوه پرتاب کند؟! آیا این سخن عاقلانه است؟! مسلما تا روح پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از هر نظر آماده برای اخذ سرّ الهی (نبوت) نباشد خدای حکیم او را به منصب نبوت مفتخر نمی سازد؛ زیرا منظور از برانگیختن پیامبران راهنمایی مردم است.

کسی که تحفّظ و متانت او تا حدی باشد که با شنیدن وحی حاضر شود خودکشی کند چگونه می تواند در مردم نفوذ کند، دانشمندان در علم کلام به اتفاق نظر می گویند: پیامبر باید از کلیه اموری که وسیله دوری مردم را از او فراهم می آورد منزه باشد، آیا با این وضع ما می توانیم این گفتارها را که دامن پیشوای بزرگ بشریت از آن پاک و مبری است بپذیریم.

مانند دیگران اسلام اختیار نکرد؟ و چرا همانند دیگران به یاری آن حضرت برنخاست؟ و چرا به تعهد خود به نحوی که در داستان آمده وفا نکرد «3»؟ (برای توضیح بیشتر از این موضوع به الصحیح فی سیرة النبی، جعفر مرتضی، ج 1، ص 228 به بعد مراجعه نمایید).

و این موضوع در روایاتی که ناظر به ملاقات خدیجه علیها السّلام با ورقة بن نوفل است و در صحاح اهل سنت نقل شده است، وجود ندارد.

و بالأخره پنجمین نقل این است که ابو بکر بر خدیجه وارد شد و از وی خواست که محمد را پیش ورقة بن نوفل ببرد که خدیجه علیها السّلام با محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نزد ورقة رفتند و داستان را برای وی نقل کردند «4».

به عهده خواهد داشت، هنگام بعثت پیامبر، فرمانی حساس و حلقه وصل بین دو سفر او در رفت و برگشت است (سفر من الخلق إلی الحق و سفر من الحق إلی الخلق) و موقعیت مهمی است که سزاوار نیست خداوند در چنین موقعیتی که حبیب او به قله لقاء رسیده است و هم اکنون اراده کرده که او را به پیامبری برگزیند او را رها کند که به مشقت و سختی دچار شود و گرفتار اشتباهات خطرناکی گردد و به این شدت ترس و فزع بر او دست دهد که حتی بخواهد دست به خودکشی بزند و چنین منظره هولناکی عقل و خرد او را تحت الشعاع قرار دهد.

به علاوه، افراد عادی وقتی به مقام لقاء دست پیدا می کنند آرام می گیرند چگونه پیامبر معصوم وقتی به مقام لقاء محبوب دست یافت این چنین مضطرب شد؟

تَعْبُدُونَ وَ لا أَنْتُمْ عابِدُونَ ما أَعْبُدُ.

یعنی: «من آنچه را شما می پرستید عبادت نمی کنم و شما نیز پرستنده خدای من نیستید».

مع الوصف پیامبر زیاد مایل بود که با قوم خود کنار بیاید و با خود می گفت ای کاش! دستوری نازل می گردید که فاصله قبیله خود را از هم کمتر می ساخت، روزی در کنار کعبه با صدای دلنشین خود سوره «النجم» را می خواند، هنگامی که به این دو آیه رسید:

أَ فَرَأَیْتُمُ اللَّاتَ وَ الْعُزَّی وَ مَناةَ الثَّالِثَةَ الْأُخْری

یعنی: «به من خبر دهید آیا بتهای لات و عزی و منات که سومین آنهاست (دختران خدا هستند)»، ناگهان شیطان بر زبان او این دو جمله را جاری ساخت:

«تلک الغرانیق العلی و إنّ شفاعتهنّ لترتجی (لترتضی)، یعنی: اینها غرانیق «1» عالیمقامند، شفاعت آنها مورد رضایت یا امید است». و سپس باقی آیات سوره را خواند، هنگامی که به آیه سجده رسید خود پیامبر و تمامی حضّار اعم از مسلمان و مشرک در برابر بتها سجده کردند، جز ولید که بر اثر پیری موفق به سجده نشد.

غلغله و شادی در میان مسجدیان درگیر شد و مشرکان گفتند محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم خدایان ما را به نیکی یاد کرده است و حتی خبر صلح محمد با قریش به گوش مهاجران مسلمان حبشه رسید و صلح قریش با محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم سبب شد که گروهی از آنها از حبشه برگردند ولی پس از بازگشت دیدند وضع دوباره دگرگون شد.

به هر حال، همینکه شب به سر رسید جبرئیل بر پیامبر نازل شد و به او گفت سوره (1) «غرانیق» جمع غرنوق یا

غرنیق است که به معنای یک نوع مرغ آبی یا حیوان خوشرو می آید.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 268

را بخواند، محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم سوره را خواند و همینکه به عبارت مورد بحث رسید، جبرئیل به وی گفت این عبارت را از کجا آورده ای؟ محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم پشیمان شد و گفت:

من به خدا افترا زدم و چیزی را که او نگفته به او نسبت دادم.

و یا طبق نقل دیگر، پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به جبرئیل گفت: کسی به شکل تو بر من وارد شد و این جمله را به من القاء کرد، جبرئیل در پاسخ گفت: معاذ اللّه! که من چنین گفته باشم، در این حال اندوه شدیدی بر پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم دست داد و ترس از خدا سراسر وجودش را فرا گرفت تا اینکه این آیه بر وی نازل شد:

وَ ما أَرْسَلْنا مِنْ قَبْلِکَ مِنْ رَسُولٍ وَ لا نَبِیٍّ إِلَّا إِذا تَمَنَّی أَلْقَی الشَّیْطانُ فِی أُمْنِیَّتِهِ فَیَنْسَخُ اللَّهُ ما یُلْقِی الشَّیْطانُ ثُمَّ یُحْکِمُ اللَّهُ آیاتِهِ وَ اللَّهُ عَلِیمٌ حَکِیمٌ «1».

یعنی: «ما پیامبری را قبل از تو نفرستادیم مگر اینکه هر وقت پیشرفت کار خود را آرزو می کرد، شیطان با وسوسه های خود در این آرزو دخالت می نمود، اما خداوند وسوسه ها و تلقینات شیطانی را از میان بر می دارد و آیات خود را استوار می کند که او دانا و حکیم است».

با نزول این آیه، محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم آرام گرفت و حزن و اندوه او بر طرف شد (زیرا دید او تنها

نیست که شیطان در او دخل و تصرف نمود، انبیای پیشین نیز همه این چنین بودند ولی خدا یاور انبیا است!!!).

(یعنی سال دهم بعثت پیامبر) متولد شده و لذا او نیز شاهد قضیه نبوده است. بنا بر این، نقل این واقعه به کسانی که مستقیما شاهد وقوع آن باشند منتهی نمی شود و طبق قواعدی که در فن حدیث مورد قبول است. از استدلال به این قبیل احادیث خودداری می شود.

مضامین وارد شده اساسا قابل توجه نیست؛ زیرا این قبیل احادیث دارای مفاهیمی است که عقول انبیا از آنها منزه است و لذا چنین احادیثی قابل قبول واقع نمی شود و لو آنکه از نظر اهل حدیث مورد خدشه نبوده ضعیف نباشد، چگونه می توان چنین نسبتها را درباره پیامبر صحیح دانست در حالی که خدای متعال خطاب به او فرموده: سَنُقْرِئُکَ فَلا تَنْسی و یا فرمود: وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ الْأَقاوِیلِ ... و یا فرمود: کَذلِکَ لِنُثَبِّتَ بِهِ فُؤادَکَ «3».

علامه طباطبائی می فرماید: دلایلی قاطع مبنی بر عصمت انبیا متن این حدیث را تکذیب می کند و اگر فرض شود که سند حدیث هم صحیح است، با اصل مسلم منزه بودن پیامبران از این قبیل رذائل و با قدسیت و کرامت انبیا منافات دارد «4».

إِلَّا وَحْیٌ یُوحی عَلَّمَهُ شَدِیدُ الْقُوی «1».

این آیات، خود شاهد صریح از جانب خداست به اینکه پیامبر گمراه نمی شود و به هوای نفس سخن نمی گوید و هیچ سخنی را بر زبان نمی آورد مگر آنکه وحی الهی است که جبرئیل به او آموخته است، پس چگونه می توان پذیرفت که شیطان جمله:

«تلک الغرانیق العلی و إنّ شفاعتهنّ لترتجی» را به او القاء کرده باشد.

اگر این حدیث صحیح باشد تکذیب صریح، شهادتی است که خداوند طی این آیات داده است و همین خود دلیل بر غلبه و پیروزی شیطان بر رحمان است. به علاوه، این حدیث مناقض با آیه: إِنَّ کَیْدَ الشَّیْطانِ کانَ ضَعِیفاً «2». و آیه: کَتَبَ اللَّهُ لَأَغْلِبَنَّ أَنَا وَ رُسُلِی «3» است.

ب- در آیه ای می فرماید: وَ لَوْ تَقَوَّلَ عَلَیْنا بَعْضَ الْأَقاوِیلِ لَأَخَذْنا مِنْهُ بِالْیَمِینِ ثُمَّ لَقَطَعْنا مِنْهُ الْوَتِینَ «4».

این آیه دلالت دارد بر اینکه هیچکس توانائی آن را ندارد که برای پوشاندن حقیقت، چیزی را به دروغ به خدا نسبت دهد مگر آنکه خداوند او را هلاک خواهد کرد، پس از چنین تأکیدی آیا باز می توان گفت پیامبر خود بخاطر به دست آوردن دل قبیله مشرک خود، به خدا افترا بسته و یا شیطان که صاحب حیله ضعیف است، ساخته های خود را به خدا نسبت داده و به پیامبر القاء نموده است؟ (1) سوره نجم، آیات 1- 5.

(2) سوره نساء، آیه 76.

(3) سوره مجادله، آیه 21.

(4) سوره حاقه، آیه 46.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 272

ج- خداوند در آیه دیگر فرموده است: إِنَّا نَحْنُ نَزَّلْنَا الذِّکْرَ وَ إِنَّا لَهُ لَحافِظُونَ «1».

به موجب این آیه قرآن از دسیسه معاندین و

تحریف محرفین از ناحیه پروردگار تضمین شده که حفظ شود، با این وصف آیا معقول است که ابلیس را در عمل آزاد بگذارد تا قرآن را در وقت نزول آن به پیامبر، این چنین دستخوش تغییر و تحول قرار دهد؟ و با وجود چنین عقیده ای آیا دیگر اعتمادی به وعده های خداوند مبنی بر حفظ قرآن و یا وعده های دیگر او از قبیل پیروزی مؤمنان باقی می ماند؟

د- خدای بزرگ در آیات متعدد سلطه و نفوذ شیطان را نسبت به مؤمنین کامل و بندگان خالص خود نفی فرموده است چنانکه فرمود:

إِنَّهُ لَیْسَ لَهُ سُلْطانٌ عَلَی الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَلی رَبِّهِمْ یَتَوَکَّلُونَ «2».

و: إِنَّ عِبادِی لَیْسَ لَکَ عَلَیْهِمْ سُلْطانٌ وَ کَفی بِرَبِّکَ وَکِیلًا «3».

به علاوه، در آیه ای دیگر می فرماید شیطان نسبت به هیچکس سلطه ندارد بلکه کارش تنها دعوت و پیشنهاد است، این مردمند که از شیطان تبعیت می کنند نه آنکه او سلطه داشته باشد، چنانکه فرمود: ما کانَ لِی عَلَیْکُمْ مِنْ سُلْطانٍ إِلَّا أَنْ دَعَوْتُکُمْ فَاسْتَجَبْتُمْ لِی ... «4».

شیطان پس از طرد شدن از دستگاه الهی بخاطر عدم سجده آدم قسم یاد کرده که من فرزندان آدم را اغوا می کنم، ولی خود اعتراف کرد که نسبت به بندگان مخلص خدا راهی ندارد: فَبِعِزَّتِکَ لَأُغْوِیَنَّهُمْ أَجْمَعِینَ إِلَّا عِبادَکَ مِنْهُمُ الْمُخْلَصِینَ «5».

چه کسی خالص تر از پیامبر اسلام است، شیطانی که خود معترف به عجز در نفوذ این گونه افراد است چگونه در پیامبر تصرف کرد و القائات خود را به نام وحی الهی به (1) سوره حجر، آیه 9.

(2) سوره نحل، آیه 99.

(3) سوره اسراء، آیه 65.

(4) سوره ابراهیم، آیه 22.

(5) سوره ص، آیه 82-

83.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 273

او قبولاند.

ستم سراسر بلاد اسلامی را فرا گرفته بود، ساخته شده است و این توجیه بر دیگر توجیهات در نظر ما ترجیح دارد «2». (1) الشفاء، تألیف قاضی عیاض، ج 2، ص 118.

(2) التمهید، ج 1، ص 95.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 274

ج 1، ص 41 مقدمه نهم و تفسیر مجمع البیان، ذیل آیه 185 سوره بقره و ذیل سوره علق و تفسیر نمونه، ج 21، از ص 146 به بعد، و ... مراجعه نمایید.

(2) بحار، ج 18، ص 190.

(3) السیرة الحلبیة، ج 1، ص 238.

(4) وسائل، ج 7، ص 329.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 275

است در ماه رجب یک روز و یک شب وجود دارد که اگر کسی در آن روز روزه بگیرد و در آن شب عبادت کند، همانند کسی است که یکصد سال روزه گرفته و یکصد سال به عبادت مشغول باشد، آن شب و روز بیست و هفتم رجب است که خداوند در آن روز محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم را به پیامبری مبعوث کرد «1».

از ابو هریره نیز نقل شده که روزه در روز بیست و هفتم رجب معادل شصت ماه روزه در غیر این روز است؛ زیرا این روز روزی است که جبرئیل به پیامبر فرود آمد و پیام رسالت را به او ابلاغ کرد و این اولین روز فرود آمدن جبرئیل است «2».

لکن اهل سنّت به طور عمده معتقدند که بعثت در ماه رمضان واقع شده است و عمده دلیلشان همان آیاتی است که می گویند قرآن در ماه رمضان نازل شده است پس بعثت نیز باید در ماه رمضان باشد؛ زیرا بعثت همراه با نزول وحی انجام می گیرد، البته اقوال دیگر چون بر اساس بعضی از روایات ضعیف است مورد اعتنا نیستند.

با توجه به این اختلاف در روز بعثت و اینکه باید بعثت همراه با نزول وحی باشد نسبت به آغاز

نزول وحی سؤالی مطرح است که اگر بعثت در بیست و هفتم رجب یا یکی از روزهای هفتم و هشتم ربیع الأول باشد، با نزول قرآن در ماه رمضان چگونه قابل جمع است؟

بنا بر این، چاره ای نیست مگر اینکه بگوییم بعثت آن حضرت نیز در ماه رمضان واقع شده است و گر نه چه شیعه و چه آن دسته از اهل سنت که می گویند بعثت در ماه ربیع الأول واقع شده است باید از این سؤال پاسخ دهند.

به علاوه، سؤال دیگری نیز در اینجا مطرح می شود که: با توجه به اینکه قرآن در مدت بیست یا بیست و سه سال بر پیامبر در مواقع مختلف نازل شده و به تعبیر دیگر:

نزول قرآن تدریجی بوده است، نزول قرآن در شب قدر و به صورت دفعی چه (1) منتخب کنز العمال در حاشیه مسند احمد، ج 3، ص 362.

(2) السیرة الحلبیة، ج 1، ص 238.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 276

معنایی می تواند داشته باشد؟ آیا آیاتی که نزول قرآن را در شب مبارک و شبی از شبهای ماه رمضان می داند منافی با آنچه که در خارج واقع شده نیست؟ زیرا یقینا قرآن در طول مدت نبوت پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم بر حسب شرایط و مقتضیات و علل و اسباب خاصی، نازل شده است.

جمع بین این آیات و واقع قضیه به چه کیفیت است؟

در مجموع از این دو سؤال جوابهای متعدد داده شده که ما ذیلا به آنها اشاره می کنیم:

پاسخ اجمالی آن این است که آغاز بعثت و آغاز نزول قرآن به عنوان یک کتاب آسمانی همزمان نبوده است گرچه چند

آیه از سوره علق در زمان بعثت نازل شده است ولی این منافات ندارد که قرآن به عنوان یک کتاب آسمانی بعدا در شب مبارکی یکجا بر پیامبر نازل شده باشد؛ زیرا پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم پس از آنکه به نبوت برگزیده شده تا سه سال مأمور به تبلیغ نبوده و فقط مخفیانه و پنهانی به این کار دست زده است تا اینکه آیه:

فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ وَ أَعْرِضْ عَنِ الْمُشْرِکِینَ «1»، نازل شد و از این پس، قرآن به عنوان یک کتاب آسمانی، پیاپی و به تدریج نازل گردید و کسانی که قادر بر نوشتن بودن در طول بیست سال به ثبت و ضبط آن پرداختند.

بنا بر این، آغاز نزول قرآن پس از دوره فترت و انقطاع وحی بود که در شب قدر از ماه رمضان نازل شده است و این هیچ منافاتی با بعثت در روز بیست و هفتم رجب ندارد.

اما جواب تفصیلی از آن دو سؤال به قرار ذیل است:

محمد بن اسحق «3»، شعبی «4»، فخر رازی «5»، زمخشری «6»، ابن شهر آشوب «7» و شیخ مفید در شرح عقاید صدوق «8» به این قول نظر دارند. و فخر رازی می گوید: روش ملتها و دولتها نیز همین است که زمان آغاز هر کاری را، تاریخ آن کار می دانند، برای اینکه نسبت به انجام آن کار، زمان آغاز آن کار بهترین زمانهاست و زمانی است که ضبط شده و معلوم و معین است.

بنا بر این، هیچ تنافی بین نزول قرآن در طول مدت نبوت و نزول آن در شب قدر نیست؛ زیرا مقصود از نزول در شب قدر آغاز نزول است نه نزول کلی قرآن.

فخر رازی «1»، ابن جریح و السدّی «2» و ابن عباس «3» و حلیمی و ماوردی «4» و دیگران است.

طبق این بیان نیز منافاتی بین نزول قرآن در ماه رمضان و نزول آن در مدت بیست و سه سال نیست.

می بایست می فرمود: ما آن را نازل می کنیم؛ یعنی به جای صیغه ماضی گذشته می بایست صیغه مضارع و حال به کار می برد.

به علاوه، چه فایده ای از نزول قرآن، قبل از آنکه بدان نیاز باشد.

تدریجی قرآن پیامبر پیشاپیش جبرئیل آن را می خواند که دستور آمد چنین نکن بلکه صبر کن تا وحی ما تمام شود: لا تَعْجَلْ بِالْقُرْآنِ مِنْ قَبْلِ أَنْ یُقْضی إِلَیْکَ وَحْیُهُ «1».

یعنی: «پیش از آنکه وحی درباره قرآن بر تو نازل شود نسبت به آن عجله مکن».

و یا در آیه دیگر می فرماید: لا تُحَرِّکْ بِهِ لِسانَکَ لِتَعْجَلَ بِهِ «2».

یعنی: «زبان خود را برای عجله به قرآن حرکت مده».

و یکبار هم به صورت مفصل و جدا جدا و آیه به آیه یا سوره به سوره در طول مدت نبوت آن حضرت نازل شده است و جالب اینجاست در تمامی آیاتی که (1) سوره طه، آیه 114.

(2) سوره قیامت، آیه 16.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 281

می گوید ما قرآن را یکجا نازل کرده ایم، به «انزال» تعبیر کرده است ولی نزول قرآن به صورت مفصل به «تنزیل» تعبیر شده است که ارباب لغت می گویند: معمولا «انزال» در مواردی است که نزول، دفعی و جمعی باشد ولی «تنزیل»، در مواردی به کار می رود که تدریجا نازل شده باشد «1».

پس از روشن شدن این جهت که قرآن یکبار به صورت جمعی نازل شده است باید دید این نزول جمعی از کجا و به کجا بوده است؟

در روایات و کلمات شیعه و سنی آمده است که قرآن از ناحیه پروردگار در شب قدر به «بیت المعمور» (طبق تعبیر شیعه) و به «بیت العزّه» (طبق تعبیر اهل سنّت) نازل شده است و معمولا در روایات، گفته شده که بیت المعمور خانه ای است به محاذات خانه کعبه در آسمانها که عبادتگاه فرشتگان است و هر روز فرشته های بسیاری وارد آن می شوند

و تا قیامت از آن باز نمی گردند ولی در اینکه بیت المعمور در کدام آسمان است، روایات مختلف سخن گفته اند در بسیاری از آنها در آسمان چهارم و در بعضیها آسمان اول (آسمان دنیا) و در بعضی دیگر آسمان هفتم دانسته شد.

سؤالی که در اینجا مطرح است، نزول قرآن ابتدائا به آسمان چهارم یا هفتم و یا اول (بیت المعمور) در حالی که برای عمل نبوده و فرض این است که بنا بوده در مدت 23 سال نازل شود چه فایده ای بر آن مترتب بوده است؟

فخر رازی در پاسخ این سؤال گفته است، محتمل است که این امر برای آسانتر شدن کار بر جبرئیل بوده و یا مصلحتی برای پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم داشته که متوقع بوده از نزدیکترین جهت بر وی وحی شود «2».

دانشمندان اهل سنت پاسخهای دیگری نیز داده اند که سیوطی در اتقان، ج 1، ص (1) مفردات راغب، ماده نزل.

(2) تفسیر کبیر، ج 5، ص 85.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 282

54 تحت عنوان تنبیهات آورده است.

البته معلوم است که این جواب در نهایت سستی و بی پایگی است لذا مفسرین بزرگ شیعه به گونه دیگری پاسخ داده اند مثلا فیض کاشانی گفته است اساسا منظور از بیت المعمور (خانه آباد) قلب نازنین پیامبر است که جبرئیل، قرآن یعنی حقیقت قرآن را یکجا بر او نازل کرده و لذا پیامبر از حقیقت قرآن آگاهی داشته است «1».

شیخ ابو عبد اللّه زنجانی در این رابطه می گوید: می توان گفت که روح قرآن؛ یعنی مقصود کلی آن در شب قدر بر قلب محمد صلّی اللّه علیه و آله و

سلّم تجلی کرده: نَزَلَ بِهِ الرُّوحُ الْأَمِینُ عَلی قَلْبِکَ و سپس در طی سالها به طور پراکنده بر زبانش ظاهر شده است: وَ قُرْآناً فَرَقْناهُ لِتَقْرَأَهُ عَلَی النَّاسِ عَلی مُکْثٍ وَ نَزَّلْناهُ تَنْزِیلًا «2».

و مرحوم علامه طباطبائی نیز همین توجیه را پذیرفته و در این رابطه بررسی دقیقی انجام داده است که خلاصه آن این است: قرآن دارای حقیقت دیگری است غیر از آنچه که ما با فهم عادی آن را درک می کنیم و آن حقیقت یکپارچه و دارای وحدتی است که قابل جدایی و تجزیه نیست و این عدم تجزیه بازگشتش به معنا و مفهومی است که واحد است که نه دارای اجزاء است و نه دارای فصول، در آن حقیقت، قرآن وجود جمعی دارد نه تفصیلی سوره به سوره و آیه به آیه، این تفصیل و جدائیها چیزی است که بعدا عارض قرآن شده و برای تسهیل در امر تعلیم و قرائت است لذا خدای متعال می فرماید: کِتابٌ أُحْکِمَتْ آیاتُهُ ثُمَّ فُصِّلَتْ مِنْ لَدُنْ حَکِیمٍ خَبِیرٍ «3».

یعنی: «قرآن کتابی است که آیات آن با همه مضامین و مفاهیم مختلف، محکم بهم پیوسته است و مقصد و غرض واحد دارد و پس از این بهم پیوستگی، از یکدیگر جدا شده و مسائل مختلف را بیان کرده است».

بنا بر این، منظور از نازل کردن قرآن در شب قدر نازل کردن حقیقت قرآن، (1) تفسیر صافی، ج 1، مقدمه نهم، ص 42.

(2) تاریخ القرآن، زنجانی، ص 10.

(3) سوره هود، آیه 2.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 283

یکپارچه و یکباره بر قلب پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم است، همچنانکه قرآن

مجزا و جدا جدا در فواصل و زمانهای مختلف در طی دعوت محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم تدریجا بر وی نازل شده است «1».

با توجه به آنچه در پاسخ فوق گفته شد، پاسخ سؤال اول نیز (که می گفت: اگر قرآن در شب قدر بر پیامبر نازل شده پس چگونه طبق روایات مشهور شیعه آغاز بعثت پیغمبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در 27 رجب صورت گرفته است و یا طبق نظر بعضی از اهل سنت در ماه ربیع الأول واقع شده؟) داده شده است؛ زیرا نزول قرآن در ماه رمضان جنبه جمعی داشته، در حالی که نزول اولین آیات در 27 رجب یا در ماه ربیع الأول، مربوط به نزول تدریجی آن است و به این ترتیب مشکلی از این نظر پیش نخواهد آمد.

محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم آیه: فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ ... به وی نازل شد و خداوند او را امر کرد که آشکارا دعوت کند و همگان را از کجرویها بیم دهد «3».

امام صادق علیه السّلام در حدیثی می فرماید: «قرآن در طی بیست سال نازل شد «4».

و اینکه در بعضی از روایات آمده است که پیامبر 43 ساله بوده که قرآن بر وی نازل شده است، مقصود این نیست که آغاز بعثت در 43 سالگی بوده است بلکه ناظر بر انقطاع وحی در مدت سه سال و نزول قرآن در مدت بیست سال است.

با توجه به این روایات معلوم می شود که مدت انقطاع وحی سه سال بوده است جالب اینجاست که وقتی برای اولین بار پس از انقطاع وحی جبرئیل بر حضرت نازل شد حضرت فرمود چرا دیر کردی در حالی که سخت به تو مشتاق بودم، جبرئیل گفت: و أنا کنت أشدّ إلیک شوقا، من به تو مشتاق تر بودم ولی من بنده مأمورم (1) تفسیر علی بن ابراهیم قمی، ص 353 و بحار الانوار، ج 18، ص 53 و 179.

(2) تاریخ یعقوبی، ج 2، ص 19.

(3) سیره ابن هشام، ج 1، ص 280 و مناقب ابن شهر آشوب، ج 1، ص 40.

(4) کافی، ج 2، ص 629 و تفسیر عیاشی، ج 1، ص 80 و اعتقادات صدوق، ص 101.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 285

و جز به فرمان خدا بر تو نازل نمی شوم: وَ ما نَتَنَزَّلُ إِلَّا بِأَمْرِ رَبِّکَ «1».

انقطاع وحی، استراحت پیامبر بوده است، مخصوصا در آغاز بعثت که روح و روان حضرت تا آن روز با چنین ادراک مرموزی مأنوس نبوده است و به گواه تاریخ نزول وحی همواره با فشار روحی فوق العاده ای توأم بوده است «2».

این فلسفه که انقطاع وحی برای استراحت حضرت بود، صحیح به نظر نمی رسد گرچه نزول وحی همراه با فشار روحی بود ولی از تاریخ استفاده می شود که حضرت مشتاق آمدن جبرئیل بود (چنانکه در مطلب قبلی بیان شد) و اساسا نیامدن وحی باعث ناراحتی آن حضرت و زخم زبان زدن دشمنان نسبت به آن حضرت شده بود.

بعضیها گفته اند مردم از حضرت تقاضای معجزات اقتراحی و به طبق میل خود می کردند و احیانا به او پیشنهاد می دادند که شما فلان آیه را تغییر بده و یا فلان حکم را عوض کن یا قرآنی غیر از این قرآن بیاور.

در پاسخ می فرمود: من از پیش خود اختیاری ندارم و عنان وحی در دست پروردگار است چنانکه آیه 15 سوره یونس ناظر به این مطلب است:

وَ إِذا تُتْلی عَلَیْهِمْ آیاتُنا بَیِّناتٍ قالَ الَّذِینَ لا یَرْجُونَ لِقاءَنَا ائْتِ بِقُرْآنٍ غَیْرِ هذا أَوْ بَدِّلْهُ قُلْ ما یَکُونُ لِی أَنْ أُبَدِّلَهُ مِنْ تِلْقاءِ نَفْسِی إِنْ أَتَّبِعُ إِلَّا ما یُوحی إِلَیَّ إِنِّی أَخافُ إِنْ عَصَیْتُ رَبِّی عَذابَ یَوْمٍ عَظِیمٍ.

شاید فلسفه انقطاع وحی این بود که همه بفهمند که عنان و اختیار وحی در دست خداست و گرنه پیامبر که می خواهد وحی بیاید ولی نمی آید «3». (1) تفسیر منهج الصادقین، ج 10، ص 271 ذیل سوره و الضحی.

(2) فروغ ابدیت، ج 1، ص 206.

(3) تفسیر نمونه، ج 27، ص 100.

درسهایی از

علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 286

از بعضی از روایات استفاده می شود که جماعتی از یهود خدمت رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم رسیدند و از داستان اسکندر ذو القرنین و اصحاب کهف و خلقت روح پرسیدند، پیامبر فرمود: فردا به شما خبر خواهم داد و کلمه ان شاء اللّه را نگفت و همین سبب شد که وحی الهی مدتی از او قطع شود و زبان دشمنان به شماتت او باز شود و از این جهت پیامبر غمگین و محزون شد تا وقتی که سوره «و الضحی» بر او نازل شده و به او تسلی داد «1».

البته این شأن نزول هم بعید به نظر می رسد؛ زیرا ارتباط یهود با آن حضرت عمدتا در مدینه بوده و طرح این نوع سؤالات در مکه نبود، مگر آنکه این شأن نزول را بدان گونه که مرحوم ملا فتح اللّه کاشانی در تفسیر منهج الصادقین نقل کرد، بپذیریم که اهل مکه از مردم مدینه خواستند که در بین ما شخصی ظاهر شده که از حیث حسب و نسب شریف است، منتها مدعی دینی شده که بر خلاف دین آباء و اجدادی ماست و با بتهای ما میانه ندارد، شما که اهل دانش منطق هستید در شناخت او ما را کمک کنید آیا در کتب پیشینیان نامی از چنین شخصی به میان آمده یا خیر؟

آنها در پاسخ گفتند نام پیامبر امّی بسیار در کتب پیشینیان آمده و همین ایام باید ایام ظهور او باشد لکن شما او را با این سه مسئله بیازمایید، اگر هر سه را پاسخ داد و یا هیچکدام را پاسخ نداد، این آن پیامبر

نیست و اگر بعضیها را جواب داد و برخی را بی پاسخ گذاشت این همان پیامبر امّی موعود است «2».

طبق این نقل، این سؤالات در مکه از آن حضرت شده و اصل این سؤالات از دانشمندان یهود بود لکن به صورت ظاهر سران قریش این سؤالات را مطرح کرده اند، قهرا آن ایراد ما بر این نقل وارد نخواهد بود.

در بعضی از روایات علت انقطاع وحی پاکیزه نبودن امّت، معرفی شده است (1) تفسیر مجمع البیان، ج 10، ذیل سوره و الضحی.

(2) تفسیر منهج الصادقین، ج 10، ص 270.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 287

می گویند جمعی از مسلمانان از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم سؤال کردند که چرا وحی بر شما نازل نمی شود؟ حضرت در پاسخ فرمود:

و کیف ینزل علیّ الوحی و أنتم لا تنقون براجحکم و لا تقلمون أظفارکم.

یعنی: «چگونه وحی بر من نازل شود در حالی که شما مفاصل انگشتان خود را پاکیزه و تمیز نمی کنید و ناخنهای خود را نمی گیرید» «1».

به هر حال، اینها مطالبی بوده که در لابلای کتب به عنوان علت برای انقطاع وحی از سوی بزرگان نقل شده است و ما نیز اشاره کردیم، لکن بر اهل فن پوشیده نیست که فلسفه اصل انقطاع وحی را این امور پنداشتن راهی نیست که انسان به آن کاملا مطمئن باشد، لذا بهترین راه در این زمینه این است که سر انقطاع وحی بر ما روشن نیست گرچه ممکن است امور مذکوره نیز از جمله اسرار آن باشد، و اللّه العالم بحقائق الأمور.

به متون تاریخ و حدیث و دقت در آنها می توان نتیجه گرفت که انقطاع وحی، پیش از دعوتهای عموم مردم و پیش از دعوت خویشاوندان خود، بوده است؛ یعنی در هنگامی بود که هنوز پیامبر اقدام به دعوت عمومی نکرده و تماسهای خصوصی نیز با افراد برقرار ننموده بود «2».

ولی مرحوم علامه مجلسی به نقل از مناقب ابن شهر آشوب، تاریخ انقطاع وحی را پس از دعوت آن حضرت خویشاوندان خود را به اسلام می داند «3». بنا بر این باید گفت که این حادثه در سال چهارم بعثت اتفاق افتاده است؛ زیرا دعوت خویشاوندان (1) مجمع البیان، ج 10، ص 504 و تفسیر نمونه، ج 27، ص 95- 96.

(2) فروغ ابدیت، ج 1، ص 206.

(3) بحار، ج 18، ص 197.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 288

درست پس از سه سال از آغاز بعثت بود.

پذیرفتن نظر علامه مجلسی قدری مشکل است؛ زیرا انقطاع وحی در زمانی که خداوند پیامبرش را مأمور به دعوت خویشان و غیر خویشان نموده و فرمود:

فَاصْدَعْ بِما تُؤْمَرُ ... معقول نیست؛ زیرا این به معنای رها و مهمل گذاشتن پیامبر است مگر آنکه بپذیریم که انقطاع وحی در مدت سه روز بوده است و گرنه چهل روز و یا سه سال در دورانی که حضرت هر روزه محتاج به وحی است کار مشکل و بر خلاف حکمت پروردگار و عنایتی است که خداوند نسبت به آن حضرت داشت می باشد، اما اگر بگوییم در اوایل بعثت بوده و در آن سه سال اساسا پیامبر مأمور به تبلیغ نبوده پذیرفتنش مشکل نیست و بر خلاف لطف الهی نیز نخواهد بود.

داستان، عامل اضطراب شوهرش می گردد. به علاوه اضطراب در پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم معقول نیست زیرا او واجد مقام عصمت است و تا شخصی از نظر روحی و ملکات نفسانی آماده پذیرش وحی و تبعات آن نگردد، اساسا به مقام نبوت راه پیدا نمی کند.

آیات سوره «ضحی» بویژه جمله: ما وَدَّعَکَ رَبُّکَ وَ ما قَلی تنها حاکی از این جهت است که گوینده ای این سخن را به پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم گفته است اما گویند آن چه کسی بوده است، معلوم نیست و بعضی از مفسران می گویند: گویند این سخن برخی از مشرکان بوده اند و مرحوم طبرسی در مجمع البیان نقل می کند که گوینده این سخن:

ام جمیل، زن ابو لهب بود که خطاب به پیامبر چنین گفت: «یا محمّد! ما أری شیطانک إلّا قد ترکک» «2».

یعنی: «ای محمد! نمی بینم شیطان تو را مگر اینکه تو را رها کرده است»، و خدا در پاسخ این سخن، سوره «ضحی» را بر پیامبر نازل کرده است.

بنا بر این، متهم کردن حضرت خدیجه به گفتن این سخن افترایی بیش نیست و با مقام والا و ارجمند آن زن بزرگ و اول مسلم در جهان اسلام سازگاری ندارد. (1) تاریخ طبری، ج 2، ص 48 و 52.

(2) مجمع البیان، ج 10، ص 504.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 290

«وحی» را از دیدگاه فلاسفه جدید توضیح داده و ایرادات این نظر را بیان کنید.

5- «وحی» را از دیدگاه دانشمندان مادی بیان کرده و ایراد آن را با توضیح کامل بنویسید.

6- آیا وحی زاییده نبوغ نوابغ است؟ اگر هست چرا؟ و اگر نیست چرا؟ توضیح دهید.

7- حقیقت وحی چیست؟ از دیدگاه اسلام آن را کاملا توضیح دهید.

8- آیا ممکن است انسان خاکی با عالم آله ارتباط برقرار کند؟ و آیا وحی ممکن است؟ توضیح دهید.

9- کیفیت وحی بر پیامبران و اقسام آن را بیان کرده و چگونگی نزول وحی بر پیامبر اسلام را توضیح دهید.

10- پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم از کجا و چگونه یقین می کند که وحی از سوی خداست؟

و القائات شیطانی نیست؟ بیان کنید.

11- آیا پیامبر اسلام پس از نزول وحی و مبعوث شدن به نبوت و رسالت، در این مسئله تردید داشت؟ پاسخ آن را بیان کنید.

12- «افسانه غرانیق» را توضیح داده و پاسخ آن را با توضیح کامل بنویسید.

13- آغاز نزول وحی از چه زمان بوده و بعثت در چه وقتی حاصل شده است؟

اقوال را با دلایل آن بیان کنید.

14- نزول دفعی و تدریجی قرآن را با استدلال به آیات مربوطه، توضیح دهید.

15- انقطاع وحی را با مباحث مربوطه به آن کاملا توضیح دهید.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 291

آن است. و معلوم است که این کار در حد گسترده و مفصل، هیچگاه در یک درس نمی گنجد و هدف ما تنها بررسی اجمالی آن مسائل است که یکی پس از دیگر تحت عناوین خاص به خود، بررسی می شوند و آنها عبارتند از:

1- نزول قرآن.

2- ترتیب نزول آیات و سور قرآن.

3- نظم کلمات قرآن.

4- اسامی قرآن.

5- اوصاف قرآن.

6- آیات قرآن.

7- سور قرآن.

8- حروف مقطعه قرآن.

9- زبان و لغت قرآن.

10- نگارش قرآن.

11- کاتبان قرآن.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 292

12- جمع آوری قرآن.

13- حافظان قرآن.

14- قرائت قرآن.

15- نقطه گذاری و شکل دادن به قرآن.

16- سیر تکامل در خط قرآن.

17- نخستین چاپ قرآن.

رجب با نزول قرآن در شب قدر از ماه رمضان، با توجه به نزول دفعی و تدریجی قرآن، قابل حل است، آنچه (1) سوره دخان، آیه 3.

(2) سوره قدر، آیه 1.

(3) سوره اسراء، آیه 106.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 293

در شب قدر از ماه رمضان نازل شده، مقصود نزول کل قرآن در بیت المعمور است که بسیاری از بزرگان ما گفته اند مقصود، قلب نازنین حضرت محمد ص است که خانه آباد است.

برای توضیح و آگاهی بیشتر این بحث، به درس دهم، مطلب دوازدهم (آغاز نزول وحی) مراجعه کنید.

تنها مشتمل بر دعوت مشرکین و مبارزه با بت پرستی است، با روزگار پیش از هجرت که پیامبر ص در مکه گرفتار دعوت بت پرستان بود، مناسب است و آیات قتال و آیات احکام که به دنبال حوادث و نیازمندیهایی «1» که پس از هجرت و انعقاد جامعه اسلامی (1) به کتابهای قرآن در اسلام علّامه طباطبائی و التمهید، ج 1 ص 275- 282 آیت اللّه معرفت و شناخت قرآن علی کمالی مراجعه کنید.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 294

در شهر یثرب (مدینه) و پیشرفت روز افزون اسلام پیدا شده، نازل گردیده است.

بنا بر این، سور و آیات قرآنی به حسب اختلافاتی که در محل نزول و زمان نزول و اسباب و شرایطی که زمینه نزول را فراهم آورده به چند قسمت قابل تقسیمند:

الف- برخی از سور و آیات «مکی» هستند و برخی دیگر «مدنی». معمولا آنچه از قرآن قبل از هجرت پیامبر ص به مدینه نازل شده، مکی شمرده می شود. بیشتر سوره های قرآن بویژه سوره های کوچک از این قبیل است. و آنچه بعد از هجرت نازل شده، مدنی خوانده می شود گرچه در خارج مدینه و یا حتی در مکه نازل شده باشد.

ب- برخی از سور و آیات در سفر و برخی دیگر در حضر نازل شده اند.

و همچنین سور و آیات برخی در شب و برخی در روز نازل شده اند. و باز قسمتی از آیات در زمان صلح و بخشی هم در زمان جنگ نازل شده و نیز برخی در آسمان و برخی در زمین و یا بخشی در خلوت و قسمتی در میان مردم نازل شده است. البته اگر انسان شأن نزول

اینها را بداند قهرا در فهم آیات مؤثر خواهد بود، ولی متأسفانه، روایات بی شماری که در اسباب نزول از طرف اهل سنت وارد و نقل شده است اغلب قابل اعتماد نبوده و یا ارتباطی با آیه ندارد و یا متعارضند «1». و روایاتی هم که از طرق شیعه نقل شده اولا: بیش از چند صد حدیث نیست و ثانیا: اغلب مسند و صحیح نیستند بلکه بعضیها ضعیف می باشند.

ج- برخی از سوره ها مکرر نازل شده است چنانکه گفته می شود که سوره حمد دو مرتبه نازل شده، یک مرتبه در مکه و مرتبه دوم در مدینه. و همچنین برخی از آیات مکررا نازل شده، چنانکه آیه: فَبِأَیِّ آلاءِ رَبِّکُما تُکَذِّبانِ در سوره «الرّحمن» سی مرتبه تکرار شده است و دو آیه: إِنَّ فِی ذلِکَ لَآیَةً وَ ما کانَ أَکْثَرُهُمْ مُؤْمِنِینَ- وَ إِنَّ رَبَّکَ لَهُوَ الْعَزِیزُ الرَّحِیمُ، در سوره شعراء هشت مرتبه تکرار شده است. (1) به قرآن در اسلام، علامه طباطبائی (ره) ص 172 به بعد مراجعه کنید.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 295

و گاهی یک آیه در بیشتر از یک سوره واقع شده است مانند آیه: وَ یَقُولُونَ مَتی هذَا الْوَعْدُ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ در شش سوره مختلف واقع شده است.

و گاهی جمله ای معین در جایی آیه کامل و در جای دیگر جزء آیه است مانند:

اللَّهُ لا إِلهَ إِلَّا هُوَ الْحَیُّ الْقَیُّومُ که در اول سوره آل عمران، یک آیه کامل است ولی در سوره بقره، جزء آیة الکرسی است. البته غالب آیات و سور، یک مرتبه نازل گردیده و از یک محل نیز تعدی نمی کنند.

در هر حال، این گونه اختلافات در میان آیات

قرآنی معمول اقتضائات مختلف مقام بیان می باشد که در جایی تکرار یک جمله را ایجاب می کند و آن را تکیه گاه کلام قرار می دهد و گاهی نه «1».

و همچنین اختلاف در سور و آیات از جهت ایجاز و اطناب و درازی و کوتاهی و امثال اینها بر اساس مقتضیات زمان و بیان مطالب بوده است.

ترتیبی که الان موجود است در زمان پیامبر ص جمع شده بود و در این رابطه دلایلی در کار است که می گویند: هر آیه ای که نازل می شد جبرئیل جای آن آیه را هم که در کدام سوره قرار گیرد، به پیامبر معرفی می کرد و حضرت دستور می داد که این آیه را در فلان سوره قرار دهید، گرچه از لحاظ مکی و مدنی بودن ممکن است در آیات قرآن تقدیم و تأخیری باشد ولی ترتیب آیات هر سوره توقیفی بوده و به دستور خود پیامبر و معرفی جبرئیل انجام گرفته است، لذا گفته شد که اجماع امت بر آن است که ترتیب آیات به همین وضعی که در مصحف موجود است توقیفی است و مجالی برای رأی و اجتهاد در آن نیست.

هنگامی که جبرئیل بر پیامبر نازل می شد و آیاتی می آورد، جای آن را هم معین می نمود و پیامبر ص بر صحابه می خواند و به «کتّاب وحی» دستور می داد که آن را در جای معین از سوره معین قرار دهند و پس از آن بارها با همان نظم و ترتیبی که مضبوط شده بود، چه در نماز و چه در خطبه ها و مواعظ و موارد دیگر، آن را می خواند.

به علاوه، پیامبر هر ساله قرآن را بر جبرئیل عرضه می کرد و جبرئیل سالی یک بار آن را باز خوان می نمود تا سال وفات پیامبر ص که قرآن دو بار به او عرضه شد و او آن را دو بار بازخوانی کرد که اصطلاحا آن را «عرضه اخیر» نامیدند. صحابه نیز به همان ترتیب آن را فرا گرفتند، هم نوشتند و هم به حافظه سپردند و هم به

دیگران آموختند و هیچ کس در آن نمی توانست تصرف نماید. و جمع زمان ابا بکر تنها نقل قرآن از لوحه ها و صفحه های متفرق بود که آن را متوالیا به همان ترتیبی که از پیامبر ص فرا گرفته بودند در مصحف واحد و آن را در بین الدفتین فراهم آوردند، در حقیقت اوراق همان اوراق و ترتیب و نظم، همان نظم و ترتیب زمان پیامبر ص بود. گویی جمع زمان ابا بکر، چون شیرازه بندی اوراق بود برای حفظ آنها از پراکندگی و نابودی و همین امر مهم را امیر المؤمنین علیه السّلام به امر پیامبر ص انجام داده بوده که

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 297

روی جهاتی قرآن علی را نپذیرفتند «1».

در رابطه با توقیفی بودن ترتیب آیات، روایاتی نیز وارد شده است که ذیلا به برخی از آنها اشاره می شود «2»:

1- ابی العاص می گوید: نزد پیغمبر ص نشسته بودم، آن حضرت به بالا و پایین نظر کرد، آنگاه فرمود: جبرئیل بر من نازل شده و به من فرمان داد که این آیه را در موضع معین از سوره نحل قرار دهم و آیه این است: إِنَّ اللَّهَ یَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الْإِحْسانِ وَ إِیتاءِ ذِی الْقُرْبی «3».

2- مسلم از عمر روایت می کند که گفت: چیزی را از پیامبرش بیش از آنچه که درباره فرو ماندگان پرسیدم، نپرسیده ام تا جایی که با انگشتش به سینه من زد و فرمود:

آیه صیف که در آخر سوره نساء است تو را کفایت می کند.

می بینیم که پیامبر او را به جای مخصوص آیه راهنمایی کرده است و آن آیه 176 سوره نساء است: یَسْتَفْتُونَکَ قُلِ اللَّهُ یُفْتِیکُمْ فِی

الْکَلالَةِ ....

3- سیوطی در اتقان می گوید: ثابت شده که پیامبر اکرم ص سوره های متعددی را به ترتیب آیات آنها، در نماز یا در خطبه جمعه با حضور صحابیان می خوانده است و همین مطلب دلیل صریحی است بر اینکه ترتیب آیات توقیفی و به دستور پیامبر ص بوده است و هرگز صحابه بر خلاف آن، آیات را جمع نکردند.

زرکشی در برهان و جعفر بن زبیر و جمعی دیگر درباره توقیفی بودن ترتیب آیات ادعای اجماع کرده اند.

آن دستی نداشته است، توضیح این مدعا این است که:

سلّم در آن دخالت ندارد.

صراط مستقیم، عروة الوثقی، علیّ، غیر ذی عوج، مهیمن، نبأ عظیم، مجید، کریم، مرفوعة، مکرّمة، مطهّرة، عزیز، قصص، مبارک، قیّم، قوه، مثانی، روح، عربی، صحف، علم، حق، عدل، و امر و ... «1»». و دهها از این صفات از خود قرآن و کلمات معصومین علیهم السّلام استفاده می شود هر یک از این صفات، عنوان مبشری هستند که به گوشه ای از اهداف (1) به کتاب پژوهشی در تاریخ قرآن، ص 26 و شناخت قرآن، کمالی، ص 47 و برهان، زرکشی، ج 1 نوع 15، ص 343 مراجعه نمایید.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 301

و رسالت قرآن اشاره دارند که باید تدبّر در آنها، حقایق را فهمید.

را مشخص فرموده همانطور که حدود سوره ها را تعیین نموده است، لذا باید گفت: آیه عبارت است از بخشی از حروف و کلمات و با جمله هایی که از طریق نقل و روایت، حدود آنها مشخص شده است. با وجود توقیفی بودن معرفت آیات، باز در میان علما و دانشمندان در مورد برخی از کلماتی که در قرآن به کار رفته و همچنین در مورد بسیاری از آیات، اختلاف نظر وجود دارد؛ زیرا به تعبیر ابن عربی تعداد و شمار آیات و سور قرآن از مسائل مشکل و معضل قرآن است؛ چون در قرآن انواع و اقسام آیات دیده می شود که برخی طویل و بلند و برخی دیگر قصیر و کوتاه و دسته ای از آیات کاملا از آیات قبلی خود جدا است و پاره ای از آیات به سرانجام مطلب خود می رسد و قسمتی از آیات در اثناء مطلب قطع می گردد و از نظر محتوا به آیات بعدی مربوط می شود «2».

ابو عمر ودانی می نویسد: من در قرآن کلمه ای جز «مدهامّتان» کلمه دیگری را (1) شناخت قرآن، دزفولی، ص 98، و اتقان، سیوطی، ج 1، باب 19، ص 88.

(2) پژوهشی در تاریخ قرآن، ص 64.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 303

نمی شناسم که بتوان آن را به صورت یک آیه تلقی کرد. ولی دیگران می نویسند: در قرآن کلماتی غیر از «مدهامتان» هم دیده می شود که می توان آنها را به عنوان آیه ای از قرآن شمرد مانند: «و النجم»، «و الضحی»، «و العصر» و همچنین کلمات و حروف مقطعه قرآن یا فواتح سور، طبق رأی کسانی که آنها را به صورت یک آیه فرض کرده اند.

حل این مشکل را

زمخشری این گونه ارائه می دهد: شناخت آیات قرآن توقیفی است نه اجتهادی؛ زیرا قیاس و استنباط را در آن مجالی نیست لذا علما «الم» را در هر جای قرآن و «المص» را آیه ای از قرآن می دانند، لکن «المر» و «الر» را به عنوان یک آیه نمی شناسند در حالی که «حم» در تمام سور و «طه» و «یس» را آیه ای از قرآن شمرده اند ولی می گویند: «طس» به عنوان یکی از آیات منظور نمی شود.

منظور زمخشری از این سخن این است که مطلب فوق برای ما نقل شده و اساسا اختلافات ناشی از اختلاف روایات است نه آنکه اجتهاد کسی دخالت داشته باشد؛ چون رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به هنگام تلاوت قرآن در رأس برخی از آیات توقف می کرد تا مردم را به حدّ مرز آنها آگاه سازد و پس از آنکه مردم این آگاهی را از رهگذر وقف در مورد برخی از آیات کسب می کردند، اگر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم همان آیه را بخاطر ارتباط با آیه بعدی، به آیه بعد وصل می کرد، برای بعضیها این تصور پیدا می شد که توقف در مورد بعضی از آیات نشانه حد و مرز آن نسبت به ما بعد نیست، لذا در شمار و تعداد آیات قرآن اختلاف پدید آمد «1».

خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به منظور آگاه ساختن مردم به تمام شدن آیه ای، در رأس آیات وقف می کرد و سپس همان آیه را به آیه بعدی وصل می فرمود، این توهم در مردم پدید آمد که این وصل، علامت انقطاع و تمام شدن آیات نیست، لذا اختلاف روایات در زمینه تعداد آیات باعث اختلاف نظر در شمار آنها گشت و هر فرقه و گروهی بر حسب روایاتی که از نظر آنها بر روایات دیگر، رجحان داشت، عدد خاصی را ذکر کرده اند و بالأخره همین اختلاف روایات، منشأ به وجود آمدن مکتبهای مختلف در شمار آیات قرآن گردید که این مکتبها به یک یا چند تن مربوط می شود و ما به اختصار راجع به این مکاتب، اطلاعاتی در اختیار خوانندگان عزیز قرار می دهیم «1»:

بیش از «6200» می باشد که برخی بر این عدد اضافه نکرده اند و برخی بر آن افزوده اند «2».

و طبق نقل زرقانی، عدد آیات به رأی اهل بصره «6204» و بر اساس نظر اهل (1) مجمع البیان، ج 1، ص 11، و ج 10، ص 406.

(2) برهان، زرکشی، ج 1، ص 314.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 306

مدینه «6214 یا 6217» و به رأی مکّیان «6220» و به رأی شامیان «6226» و به رأی کوفیان «6236» می باشد «1».

آیه دارد مانند سوره بقره. ضمنا لازم به یاد آوری است که کلمه «سوره و سور» مانند کلمه «آیه و آیات»، در موارد بسیاری از قرآن به کار رفته است.

سور قرآن ناشی از اختلاف در مصاحف می باشد، نوشته اند که در مصحف عبد اللّه بن مسعود در آغاز سوره برائت، «بسم اللّه» وجود داشت و این مصحف دارای 112 سوره بوده است؛ زیرا در این مصحف «معوذتین» یعنی سوره فلق و ناس وجود نداشت. و نیز گفته شده که او «سوره حمد» را در مصحف خود نیاورده بود به دلیل اینکه مردم آن را کاملا در حافظه خود سپرده و در مورد آن دچار نسیان نمی شدند.

به هر حال، گرچه در رقم سوره های قرآن در کلمات، بخاطر اختلاف مصاحف، اختلافاتی از قبیل 112 سوره، 114، 115 و 116 سوره دیده می شود ولی بهترین و صحیحترین عدد، عدد 114 سوره است.

می نویسد:

بدون تردید اعراب، همانند غیر اعراب، در مورد بسیاری از اشیاء و امور، موضوع نادر و یا شگفت انگیز و جالب آن اشیاء و امور را مدّ نظر قرار داده و همان را ملاک نامگذاری قرار می داده و می دهند، لذا مجموع خطبه یا سخنرانی و یا قصیده طولانی را به همان چیزی نامگذاری می کنند که بیش از هر چیز در آن سخن و قصیده چشمگیر و جالب بود.

سوره های قرآن نیز به همین منوال نامگذاری شده است، مثلا سوره بقره بخاطر داستان گاو بنی اسرائیل و داستان جالب آن که بیش از هر مسئله دیگر بیشتر مورد توجه بود، نامگذاری شده. و سوره نساء بدان جهت به این نام موسوم شد که احکام مربوط به زنان به گونه ای مفصل در این سوره وجود دارد، گرچه لفظ نساء در سایر سور نیز آمده است.

و در سوره انعام، حالات مربوط به انعام به تفصیل آمده، گرچه لفظ انعام در سوره های دیگر نیز آمده است ولی در این سوره مفصل از آنها بحث شده است؛ زیرا از آیه: وَ مِنَ الْأَنْعامِ حَمُولَةً وَ فَرْشاً تا آیه: أَمْ کُنْتُمْ شُهَداءَ (آیه 142 تا نیمه 144) از انعام گفتگو شده است. و همچنین در سوره مائده، نامی از مائده به میان آمده که در غیر آن سور دیده نمی شود.

و یا در بسیاری از سور قرآن (که در آنها داستان انبیا و یا نام دیگری آمده است) به نام خود آنها نامگذاری شده است مانند: سوره نوح، هود، ابراهیم، یونس، آل عمران، طس (سلیمان)، یوسف، محمد صلّی اللّه علیه و آله و سلّم، مریم، لقمان، مؤمن و همین طور سوره هایی که داستان

اقوام مختلف در آنها آمده است به نام آن اقوام موسوم گردیده است مانند: سوره بنی اسرائیل، کهف، حجر، سبأ، جن، منافقین، مطفّفین و امثال اینها.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 310

سؤالی که مطرح است این است که در قرآن سوره ای به نام موسی علیه السّلام نداریم با اینکه نام موسی به صورت چشمگیری در قرآن آمده و حتی بعضیها گفته اند همه قرآن از آن موسی است، طبق قاعده مذکور باید سوره اعراف، یا طه و یا قصص به نام موسی علیه السّلام نامگذاری می شد؛ زیرا داستان او در این سوره ها به نحو چشمگیری مطرح شده است و همچنین داستان آدم علیه السّلام در چندین سوره به تفصیل آمده ولی سوره ای به نام او در قرآن وجود ندارد مگر آنکه بگوییم صرفا از او به عنوان سوره انسان یاد شده است.

و باز داستان ذبیح اسماعیل از داستانهای جالب قرآن است ولی سوره صافات که این داستان در آنجا آمده به نام سوره «ذبیح» موسوم نیست و همچنین داستان داوود در سوره «ص» یاد شده ولی آن سوره به نام او موسوم نشده است. پس باید در وجه تسمیه سور قرآن، تجدید نظر کرد و آنچه که در بالا مطرح شده است نمی توان وجه نامگذاری سور قرآنی باشد.

طبق این ایراد توقیفی بودن اسامی سور قرآن قوت می گیرد، یعنی این نامها صرفا به دستور پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم تعیین شده است، علاوه بر آنکه برخی از مناسبات موجود در سور نیز چنین نامهایی را اقتضا دارد.

و ظاهرا حق نیز همین است که هر سوره ای در قرآن کریم، همزمان با حیات رسول

خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم دارای نام و عنوان یا نامها و عناوینی بوده است که از طریق وحی معین و مشخص گردید و پس از وفات پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در طی مرور زمان (هر سوره و حتی بسیاری از آیات بخاطر خصوصیات و مزایا و یا اشتمال آنها بر مسائل و موضوعات خاصی) دارای عناوین و اسامی دیگر گردید که از جانب علما به آن سور و آیات داده شد مثلا در فقه و اصول اسلامی بسیاری از آیات دارای اسامی و عنوانهای خاصی شده اند که به عنوان نمونه می توان این نامها را یاد کرد مانند:

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 311

آیات: نفی سبیل «1»، نبأ «2»، نفر «3»، سؤال «4»، کتمان «5» و ... «6» بنا بر این، می توان گفت: علاوه بر اینکه سور قرآن در زمان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم دارای نام و عنوان بوده اند، در طی گذشت زمان نیز ممکن است بخاطر مناسبتهای داستانها و وقایع در هر سوره، سوره ها نام و عنوان دیگری به صورت اجتهادی نیز گرفته باشند و ضرورت ندارد که این کار در همه سور و با همه مناسبتها انجام شده باشد تا این روش مورد نقض قرار گیرد که پس چرا بعضی از مناسبتها در نظر گرفته نشدند و یا برخی از انبیا به نام آنها سوره های در قرآن نیست؛ زیرا مسئله این چنین نبود که مثلا یک کمیته ای تشکیل شده بود برای بررسی مناسبتها و نامگذاری بر اساس آنها تا ایراد وارد باشد، بلکه در طول زمان چنین چیزی اتفاق افتاد

که مناسبتهایی در نظر گرفته شده و برخی از سور بخاطر همان مناسبتها نامگذاری شده اند گرچه ممکن است بسیاری از سوره ها به همان نامی که در زمان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم تعیین شده بود باقی مانده باشند.

طه و انبیا اطلاق می شود.

- «عزائم»: به سوره های سجده، فصلت، نجم و علق گفته می شود.

- «قل»: به سوره های کافرون، اخلاص، فلق و ناس گفته می شود.

- «طواسین»: به سوره های شعراء، نمل و قصص گفته می شود.

- «زهراوان»: به دو سوره بقره و آل عمران گفته می شود.

- «قرینتین»: به سوره های: انفال و توبه گفته می شود.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 314

- «معوّذتین»: به دو سوره فلق و ناس اطلاق می شود «1».

و باز در کتب علوم قرآنی دیده می شود که بزرگان گذشته به برخی از سور قرآنی نامهای دیگری نیز داده اند و آنها عبارتند از:

- «میادین قرآن»: آنها سور و آیاتی است که با «الم» آغاز می شود، «میادین» جمع میدان می باشد.

- «بساتین قرآن»: سوری است که با «المر» آغاز می گردد. «بساتین» جمع بستان، معرب بوستان است.

- «مقاصیر قرآن»: سوری است که با ماده ای از «حمد» آغاز می شود، «مقاصیر» به معنای رواق و ایوان و شبستان است.

- «عرائیس قرآن»: منظور، سور مسبحات است که با تسبیح آغاز می شوند، «عرائس» جمع عروس است.

- «دبابیج قرآن»: منظور سوره آل عمران است. «دبابیج» جمع دیباج به معنای حریر و معرب دیباست.

- «ریاض قرآن»: سوره های مفصل قرآن را گویند، «ریاض» جمع روضه به معنای باغ و بوستان است.

- «قوارع قرآن»: منظور آیاتی است که انسان به وسیله آنها خود را از شر شیطان در پناه خدا قرار می دهد و قوارع گفته شده اند بخاطر کوبنده بودن آن آیات نسبت به شیطان و شیطان از آن بیم دارد و شر او را دفع و قمع می کند مانند آیة الکرسی و معوذتین و امثال اینها «2».

اینها مختصر بحثی بود که در پرتو سور قرآن مطرح

کرده ایم، برای آگاهی بیشتر به کتب مفصله مراجعه کنید. (1) پژوهشی در تاریخ قرآن، دکتر محمد باقر حجتی، ص 105.

(2) اتقان، سیوطی، ج 1، نوع 17، ص 75 خاتمه و پژوهشی در تاریخ قرآن، ص 106.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 315

مسائل پیچیده و غامض (1) در رابطه با حروف مقطعه در کتب مختلف تفسیر و علوم قرآنی و حتی کتاب مستقل، بحثهای مفصلی شده است که برای آگاهی باید به کتب مفصله مراجعه کرد از قبیل: اتقان، سیوطی، ج 2، نوع 34 و نوع 60 و مباحث فی علوم القرآن، از ص 234. و پژوهشی در تاریخ قرآن، حجتی، از ص 111 و تفسیر نمونه در مجلدات مختلف و تمامی کتب تفسیر در ذیل فواتح السور و المیزان، ج 18، از ص 3.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 316

قرآن محسوب می شود لذا دانشمندان در مدلول و معنای این حروف، آراء متنوع ابراز داشته اند که مرحوم علامه طباطبائی در جلد 18 تفسیر المیزان یازده نظر در این رابطه نقل کرده است و در پایان فرموده به هیچیک از این نظریات اعتمادی نیست (که یقینا صحیح باشد) و سپس خود نظریه دیگری را ارائه داده است. و ما به برخی از آن نظریات اشاره می کنیم:

1- حروف ساده و عادی است که معنای خاصی را تعقیب نمی کند، بلکه تنها می خواهد به این نکته توجه دهد که قرآن از حروفی فراهم شده است که مردم آن حروف را می شناسند، منتها این حروف در برخی موارد به صورت مقطع و جدای از هم (مانند فواتح سور) و در برخی موارد دیگر به صورت کلمه و جمله و آیه و سوره، با هم ترکیب یافته است، در عین حال مردم عرب از آوردن کلامی مثل آن عاجزند در حالی که مواد اصلی آن را که همام حروف است در دست دارند و همین دلیل برای اعجاز قرآن است.

2- حروف

مقطعه از اسرار و رازهای نهانی و غیر قابل درک است، لذا بعضی از دانشمندان این حروف را به عنوان سر قرآن معرفی کرده اند و گفته اند: «فی کلّ کتاب سرّ و سرّه فی القرآن سائر حروف الهجاء المذکورة فی أوائل السّور» «1».

و از طریق اهل سنت از علی علیه السّلام نقل شده که فرمود: «لکلّ کتاب صفوة و صفوة هذا الکتاب حروف التّهجّی» «2».

یعنی: «هر کتابی دارای گزیده ای شاخص و مرموز است و شاخص رمزی قرآن همین حروف مقطعه است».

ابن مسعود گفته است: «إنّ هذه الحروف علم مستور و سر محجوب استأثر اللّه به» «3». (1) کشاف، زمخشری، ج 1، ص 17.

(2) مجمع البیان، ج 1، ص 32.

(3) مجمع البیان، ج 1، ص 32.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 317

یعنی: «این حروف، حقیقتی است نهان، و رمزی است پوشیده که خداوند آنها را برگزیده است».

3- آینده نگری در این حروف تعبیه شده است، طبق عقیده گروهی، این حروف رمزی است برای مدت بقای امت اسلامی.

4- حروف مقطعه، نامهای سور و آغاز آنهاست، طبری و ابن کثیر، این حروف را نامها قرآن یا نامهای برخی از سور دانسته اند.

5- این حروف، نامهای قرآن است از مجاهد بن جبر مکی این معنا روایت شده است.

6- این حروف، رمز و ایمائی است نسبت به اسماء و صفات خداوند که در این رابطه به تفصیل سخن گفته اند، به عنوان نمونه در مورد «الم» می گویند: «الف» اشاره است به «أنا» و «لام»، اشاره است به «اللّه» و «میم» اشاره است به «أعلم» که مجموعا می شود «أنا اللّه أعلم» و یا «المص» اشاره است به «أنا اللّه أعلم

و أفصّل» و امثال اینها.

7- حروف مقطعه قرآن، رمزی است به اسم اعظم خدا، البته در صورتی که بتوانیم بدرستی این حروف جداگانه را بهم بپیوندیم تا اسم اعظم از آن استخراج گردد.

8- این حروف، سوگندهای خداوند به نامهای خود می باشد؛ زیرا هر یک از حروف فواتح سور نامی از نامهای خداوند می باشد.

9- این حروف نشانه سرانجام و پایان سور قبلی آنهاست.

10- این حروف برای اسکات کفار و جلب توجه آنهاست؛ زیرا مشرکین با هم قرار گذاشته بودند که به قرآن گوش فرا ندهند بلکه به هنگام قرائت آن سر و صدا کنند چنانکه فرمود: وَ قالَ الَّذِینَ کَفَرُوا لا تَسْمَعُوا لِهذَا الْقُرْآنِ وَ الْغَوْا فِیهِ لَعَلَّکُمْ تَغْلِبُونَ «1»، خداوند متعال برای اسکات آنها این حروف را در اوایل سور قرار داد تا آنها با شنیدن حروف نامأنوس، ساکت شوند. (1) سوره فصلت، آیه 26.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 318

11- اخیرا شخصی به نام «رشاد خلیفه» با استفاده از کامپیوتر به این نتیجه رسید که حروف مقطعه قرآن در سور مختلف، این حقیقت را نشان می دهد که حروف مزبور، در همان سوره ای که آمده است، بیش از سایر حروف دیگر تهجّی، در آن سوره به کار رفته است؛ مثلا در سوره بقره که با «الم» آغاز شده، «حروف الف و لام و میم» به نسبت، بیشتر از سایر حروف تهجّی در این سوره به کار رفته است و به همین ترتیب در سایر سور قرآنی، البته ایشان تحقیقات گسترده ای در آن رابطه دارند که نیازی به نقل آنها نیست.

قرآن به این نتیجه رسیده اند که این حروف پس از حذف مکررات آن جمله «صراط علیّ حقّ نمسکه» استخراج می شود.

در مقابل، یکی از اهل سنّت بر ردّ آنان با استمداد از ذوق و سلیقه خود گفته است، با حذف مکررات، جمله: «صحّ طریقک مع السّنّة» از این حروف استخراج می شود «1»! به هر حال، مرحوم طبرسی می گوید: در بین اقوال بهترین آنها قول چهارم است؛ یعنی این حروف نام سور قرآن است که در اول آن سوره قرار گرفته است، برای توضیح بیشتر به مجمع البیان، جلد اول، صفحه 33 مراجعه کنید.

البته نظرات دیگری نیز هست ولی ممکن است گفته شود که هر یک از این نظرها از جهتی صحیح هستند و لو از تمام جهات صحیح نباشند.

عرب نازل شده است. و کلمه «عربی» چنانکه راغب در مفرداتش می گوید: به معنای سخن فصیح و روشن است: «الفصیح المبیّن من الکلام».

و در وجه این جهت که چرا قرآن به زبان عرب نازل شده دو امر گفته شده:

اشاره می شود:

1- شافعی و گروهی از دانشمندان اهل سنّت از جمله آنها محمد بن جریر طبری معتقدند که لغات غیر عربی (معرب) در قرآن وجود ندارد و حتی شافعی معتقدین به آن را به بیسوادی متهم کرده و گفت بعضی از سخنها نگفتنش بهتر است و اینان در مجموع برای نظر خود به وجوهی استدلال کرده اند:

راستی عجیب است، قرآنی عجمی از پیامبری عربی!!!».

گرچه این واقعه مستقیما ربطی به بحث ما ندارد لکن می توان از آن فهمید که قرآن عربی بود نه مخلوطی از عربی و عجمی.

بنا بر این، تمام لغات و کلمات قرآن عربی است و هر کس بر خلاف این بگوید هم بر خلاف قرآن سخن گفته و هم بی سوادی خود را روشن ساخته است.

2- در مقابل، به ابن عباس و عکرمه و عده کثیری نسبت داده شد که معتقدند لغاتی در قرآن به کار گرفته شده که از لغت عرب نیست. و حتی سیوطی در اتقان از ابو بکر واسطی، در کتاب «الإرشاد فی القرائات العشر» نقل کرده است که در قرآن پنجاه لغت از پنجاه قبیله وجود دارد و نام قبایل را می برد و لغاتی که از آن قبایل در قرآن به کار (1) سوره فصلت، آیه 26.

(2) سوره فصلت، آیه 44.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 323

رفته را بیان می کند که بسیاری از آن قبایل، عرب نیستند بلکه عجم می باشند.

در این رابطه، زرکشی در برهان «1» و سیوطی در اتقان «2»، لغات بسیاری را که از غیر عرب در قرآن به کار رفته است بیان کرده اند و ما را در اینجا یارای نقل همه آنها نیست ولی به چند لغت غیر عربی اشاره می کنیم؛ مانند:

«الطّور» به معنای کوه، سریانی است.

«طفقا» به معنای قصد، لغت رومی است.

«القسط و القسطاس» به معنای عدل، لغت رومی است.

«السّجلّ» به معنای کتاب، لغت فارسی است.

«الّرقیم» به معنای لوح، لغت رومی است.

«المهل» به معنای شی ء مذاب، لغت اهل مغرب است.

«السندس» به معنای

حریر و دیبای نازک، لغت هندی است.

«استبرق» به معنای دیبا و حریر ضخیم، لغت فارسی است.

«طه» به معنای ای مرد، لغت عبری است.

«سنین» به معنای حسن و زیبائی، لغت نبطی است.

«مشکات» به معنای شبکه های کوچک و روزنه ها، لغت حبشی است.

«درّی» به معنای مضیئی و نور بخش، لغت حبشی است.

«الیم» به معنای مؤلم درد آورنده، لغت عبری است.

«الملة الاخرة» به معنای ملت اولی، لغت قبطی است.

«وراءهم ملک» أی أمامهم، به معنای پیشارو، لغت قبطی است.

و همچنین «الیم» به معنای دریا، لغت قبطی است.

«بطائنها» أی ظواهرها، لغت قبطی است. (1) ج 1، نوع 17، ص 36.

(2) ج 1، نوع 37 و 38، ص 176 به بعد.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 324

«الأبّ» مانند و «فاکهة و أبّا» به معنای حشیش و گیاه، لغت اهل مغرب است.

«ناشئة اللیل» نشأ، لغت حبشی است.

«کفلین من رحمته» یعنی «ضعفین»، لغت حبشی است.

و همچنین «قسورة» به معنای شیر، لغت حبشی است.

و به قول زمخشری «تورات و انجیل» نیز عجمی هستند؛ زیرا انجیل و تورات برای قوم غیر عرب نازل شده بود و قهرا این اسامی نیز از لغت همانها گرفته شده است.

به هر حال، لغات غیر عربی که وارد در کلام عرب شده و به تعبیری معرّب شده و در قرآن نیز کاربرد دارد، زیاد است. و دلیل آن را نیز حشر و نشر مردم عرب با غیر عرب بیان کرده اند که آنها بخاطر تجارت و جهانگردی و غیر اینها به جاهای مختلف سفر می کردند و قهرا در اثر اختلاط و برخورد از لغات دیگران نیز متأثر

شده و وارد لغت عرب می کردند لذا کلمات فوق و غیر اینها قبل از نزول قرآن در لغت عرب کاربرد فراوان داشتند و با تعبیر روشنتر اعراب قبل از اسلام در زبان و محاوراتشان لغات غیر عربی (معرّب) داشتند و قرآن نیز بر همان زبان که قابل فهم آنها بود نازل شده است و این هیچ مانعی را بدنبال نخواهد داشت.

و ظاهرا حق با قول دوم است؛ زیرا:

با اعراب به همین قرآن تحدی کرده است، منافی با وجود چند لغت غیر عرب در آن نیست، به هر حال، هر چه بود زبان عرب بود و مردم عرب روزانه به همان زبانی که احیانا لغات غیر عرب هم در آنها وجود داشت سخن می گفتند، و قهرا تحدی به زبان خود آنها صورت می گرفت و صحیح بود.

قطع دهها لهجه دیگر از سمنانی، اصفهانی، بلوچی و دیگران هست.

اعراب نیز هر قبیله ای برای خود لهجه ای دارد که با لهجه دیگران فرق دارد و چه بسا قبایلی که اساسا با لهجه دیگران آشنا نبوده و نمی توانستند با آن لهجه سخن بگویند و در این رابطه اختلاف فراوان دارند تا جائی که یکی از علل اختلاف قرائات را همین اختلاف لهجه ها دانسته و نمونه هایی از این اختلاف را در قرآن در درس چهاردهم در بررسی علل و عوامل اختلاف قرائات، ضمن بررسی تأثیر لهجه در اختلاف قرائات، آورده ایم (به آنجا مراجعه کنید که ده نمونه از اختلاف لهجه در آنجا ارائه شده است).

و اهل سنت بهترین توجیه را برای حدیث نزول قرآن بر هفت حرف، همان توجیه به هفت لهجه دانسته و گفته اند که قرآن بر هفت لهجه از هفت قبیله عرب نازل شده است آنها عبارتند از: لهجه قریش، هذیل، ثقیف، هوازن، کنانه و یمن. و در بعضی از کلمات به جای این هفت قبیله به بعضی از قبایل دیگر اشاره شده است.

زبان دو کعب، یعنی کعب بن عمرو، جدّ قبیله خزاعه و کعب بن لؤی، جدّ قریش نازل شده است و در بعضی از روایات آمده است که قرآن به لغت «مضرّ» نازل شده و چندین قبیله را از قبیل: هذیل، کنانه، قیس، ضبّه، تیم الرّبات، اسد بن خزیمه و قریش را که به هفت لهجه می رسد، از قبیله «مضر» معرفی کردند و بعضیها نزول قرآن بر هفت حرف را به هفت قبیله از قبایل عرب توجیه کرده اند. و در بعضی از روایات، تصریح شده است که قرآن به زبان قریش نازل شده است.

با توجه به این اختلاف نمی توان اعتماد و اطمینان پیدا کرد که بالأخره قرآن به لهجه کدام قبیله نازل شده است، لذا بعضیها گفته اند قرآن، ابتدای نزولش به لهجه قریش و قبایلی که در مجاورت قریش می زیستند و از فصحای عرب به شمار می آمدند نازل شده است، ولی بعدا قبایل دگر عرب نیز اجازه یافتند که برای سهولت امر قرائت، هر قبیله ای به لغت و لهجه خود قرآن را بخواند و لازم نیست از لهجه مأنوس خود دست برداشته و به لهجه قریش قرآن بخواند.

ولی با دقت در اختلاف قرائات معلوم می شود که اختلاف آن در حدی نبوده است که قبایل دیگر نتوانند آن را بخوانند تا برای سهولت امر، این همه اختلاف در قرائات مجاز شمرده شود، پس باید علت دیگری قویتر از این، در کار باشد.

به هر حال، آنچه که بیشتر سر زبانها و معروف است، این است که قرآن به لغت قریش نازل شده است و در این رابطه دلایلی نیز اقامه شده است، گرچه این نظر نیز خالی از

ایراد نبوده و اشکالاتی را بر آن وارد کرده اند ولی در مجموع بهترین نظر است.

این معنا که قریش، شیواترین الفاظ و تعبیرات را در لغات و لهجه خود گزین کرده بود، یکی از آن اخبار، خبر منسوب به قتاده است؛ چون قتاده گفته بود: قریش بهترین لغات را انتخاب کرده بود تا در نتیجه دارای فصیحترین لغات و لهجه ها گردید و قرآن نیز به لهجه آنها نزول یافت «5». (1) سوره ابراهیم، آیه 4.

(2) اعجاز القرآن، رافعی، ص 63.

(3) فقه اللغة، صاحبی، ص 28 و غریب القرآن، ج 1، ص 10.

(4) مقدمه ابن خلدون، فصل هشتم، قسم ششم.

(5) لسان العرب، ج 1، ص 77.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 329

گرچه در رابطه با نزول قرآن به لهجه قریش نیز ایراداتی مطرح است که در کتب مفصله به آنها اشاره شده است ولی در مجموع، طبق شهادت تاریخ قریش افصح عرب بودند و قرآن نیز بر اساس عربی فصیح نازل شده است، اگر بنا باشد قرآن به لهجه قبیله ای از قبایل عرب نازل شده باشد، باید بر اساس لغت و لهجه قریش باشد، گرچه، به هیچیک از اقوال نمی توان اطمینان کامل پیدا کرد و لزومی هم ندارد که ما معتقد باشیم که قرآن به لهجه کدام قبیله نازل شده است؛ زیرا آنچه مسلم و لازم است این است که بدانیم قرآن به زبان عربی فصیح و بلیغ نازل شده است «1».

و سلّم به نگارش وحی، سخت اهمیت می داد و همزمان با بعثت و زندگانی آن حضرت تعداد اندکی از مردم به خواندن و نوشتن، آشنایی داشتند، در عین حال رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم عده ای از آنها را به تدریج برای کتابت وحی، انتخاب و گزینش فرمود.

دانشمندان اهل سنت، بر اساس حدیثی که از رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم نقل شده است معتقدند: در زمان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مردم، جز قرآن، چیزی را نمی نوشتند و بر حسب دستور آن حضرت، حتی از نگارش حدیث نیز خودداری می کردند؛ چون پیامبر فرمود: «لا تکتبوا عنّی غیر القرآن شیئا و من کتب عنّی غیر القرآن شیئا فلیمحه» «2».

یعنی: «از گفتار من چیزی جز قرآن را ننویسید و اگر کسی جز قرآن چیزی به نقل (1) برای این بحث به کتابهای: اتقان، سیوطی، ج 1، برهان زرکشی، ج 1 و پژوهشی در تاریخ قرآن، حجتی، ص 277 و شناخت قرآن، علی کمالی، ص 132 و التمهید، ج 2، ص 16 و البیان، ص 195 مراجعه کنید.

(2) المصاحف، ابن ابی داوود، ص 4. و اتقان، سیوطی، نوع 18، ص 76.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 330

من بنویسد باید آن را محو و نابود نماید».

ولی محققان شیعه معتقدند که همزمان با حیات رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مردم حدیث را هم می نوشتند و می گویند در این رابطه هیچ نهی و منعی نرسیده بود «1». و بعید نیست روایت فوق، بعدا برای تصحیح منع خلیفه دوم از نوشتن حدیث، جعل شده باشد.

به

هر حال، اصل نگارش قرآن بر نوشت افزار رایج آن زمان، در عصر رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مورد تردید احدی از شیعه و سنی نیست، گرچه نسبت به نگارش حدیث بین شیعه و سنی اختلاف است، اینک به برخی از مسائل مربوط به نگارش قرآن به صورت سؤال و پاسخ اشاره می کنیم:

ص: 331

ما امروز، از زمان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم آثاری قطعی در دست نداریم که بتوانیم درباره نوع خطی که همزمان با حیات رسول خدا صلّی اللّه علیه و آله و سلّم مورد استفاده قرار می گرفت با قاطعیت اظهار نظر نمائیم.

دکتر حجتی می گوید: نامه هایی که از زمان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم در موزه اسلامبول و وین موجود است شباهتی کافی به خط کوفی ندارد. و نیز کهنه ترین نسخه قرآن که مورد بازدید نگارنده در موزه بریتانیای لندن قرار گرفت با خط کوفی معمول در قرن سوم و چهارم همانندی ندارد، این قرآن که احتمالا در مکه و یا مدینه بر روی پوست، تحریر یافته است مربوط به اواخر قرن دوم هجری است و با خطی تحریر یافته است که نمی توان آن را کوفی یا نسخ نامید و اکثر حروف عمودی آن بلندتر از خط معمول نگارش یافته است و چون خواندن آن برای کسانی که به خط نسخ آشنایی دارند، ظاهرا، آسانتر از خط کوفی است، به همین جهت می توان گفت که خط قرآن مزبور به خط نسخ، بیشتر از خط کوفی، شباهت دارد «1».

را در کاغذی بر تو نازل می کردیم و آن را با دستهای (1) پژوهشی در تاریخ قرآن، ص 213.

(2) سوره انعام، آیه 7.

درسهایی از علوم قرآنی(طاهری)، ج 1، ص: 332

خود لمس می کردند، کفار می گفتند این جز سحر و افسون چیز دیگری نیست».

- «قلم»:

که هم به صورت مفرد و هم به صورت جمع یعنی «اقلام» در چهار مورد از قرآن به کار رفته است «1»، البته لفظ اقلام در آیه 44 از سوره آل عمران به معنای نوشت افزار نیست.

- «صحف»:

به معنای برگهایی از کاغذ که روی آن نوشته شده است و برگی که از دور و مکتوب باشد «صحف» خوانده می شود. این واژه در چندین آیه از قرآن به همان صورت جمع به کار رفته است «2».

- «سجلّ»:

به معنای پیمان نامه و کتابی که قاضی صورت دعاوی و احکام را در آن می نویسد و اسناد معاملات و نامه دان است و این واژه در آیه: یَوْمَ نَطْوِی السَّماءَ کَطَیِّ السِّجِلِّ لِلْکُتُبِ «3» دیده می شود.

- «رقّ»:

به معنای پوست نازک و ظریفی که بر آن می نویسند و برگ سفید، این کلمه در آیه: فِی رَقٍّ مَنْشُورٍ «4» به کار رفته است.

- «مداد»:

به معنای مرکب مصطلح که در آیه 109 سوره کهف آمده است: لَوْ کانَ الْبَحْرُ مِداداً لِکَلِماتِ رَبِّی لَنَفِدَ الْبَحْرُ قَبْلَ أَنْ تَنْفَدَ کَلِماتُ رَبِّی وَ لَوْ جِئْنا بِمِثْلِهِ مَدَداً.

این واژه ها که ابزار متنوعی برای نگارش می باشند در قرآن دیده می شود، البته نه به معنای اینکه این نوشت افزارها برای نگارش قرآن در زمان پیامبر صلّی اللّه علیه و آله و سلّم به کار می رفت.